دکتر معصومه محمدی عضو هیئت تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل
روابط ایران و روسیه همواره مبتنی بر حسن همجواری است، اما آنچه روابط ایران و روسیه را تقویت کرده است «همبستگی استراتژیک» بین دو کشور است. سفر رئیس جمهور رئیسی به مسکو در سال گذشته همواره نقطه عطف تاریخی در روابط دو کشور بوده و با نهایی شدن سند همکاری 20 ساله جدید ایران و روسیه، آغاز فصل جدیدی از همکاری های راهبردی بوده است. علاوه بر اهمیت همکاری‌های سیاسی، امنیتی و نظامی، روسیه یکی از شرکای تجاری مهم ایران است که پس از تحریم‌های آمریکا علیه ایران، روابط تجاری خود را با ایران تقویت کرده است.
سفر رئیس جمهور رئیسی به بزرگترین همسایه ایران در حالی صورت گرفت که صحنه بین المللی شاهد تشدید تنش ها در مثلث واشنگتن- مسکو- پکن و به عبارتی موج جنگ سرد جدید حول محور موضوعاتی مانند اوکراین، بالکان بوده است. تحولات شرق و افغانستان بیانگر این واقعیت این است که تعاملات تهران و مسکو دارای حساسیت ها و ویژگی های خاصی است و به نوعی هر دو طرف باید برای تامین منافع ملی خود محتاطانه رفتار کنند. در شرایط جدید که پوتین و روسیه کمپین همه جانبه ای را برای احیای جایگاه روسیه در صحنه بین المللی به ویژه برای مقابله با جاه طلبی های آمریکا در سراسر جهان از جمله در خاورمیانه به راه انداخته اند، روابط با تهران اهمیت ویژه ای پیدا کرده است. و دو طرف در تحولات سوریه و افغانستان همکاری نزدیک و تعیین کننده ای داشته اند که نتیجه اصلی آن نجات سوریه از فروپاشی و بازگرداندن تعادل و ثبات به غرب آسیا است.
به طور کلی در مورد روابط تهران – مسکو دیدگاه های مختلفی وجود دارد. برخی از این دیدگاه ها به روابط قدیمی دو کشور اشاره دارد. برخی به سمت وضعیت موجود روابط هدایت می شوند و تعدادی از آنها بر چشم انداز روابط متمرکز شده اند. یکی از موضوعات مهمی که جهش و رشد قابل توجهی داشته است، بحث همکاری در اتاق های فکر، دانشگاه ها و محافل علمی است و در سال های اخیر شاهد رشد چشمگیر حضور دانشجویان ایرانی در مراکز علمی روسیه بوده ایم. در عین حال سایر تعاملات دو کشور به ویژه در بخش گردشگری رشد چشمگیری داشته است. همچنین گسترش روابط در عرصه‌های مختلف دیپلماسی عمومی از جمله ورزش، رسانه، سازمان‌های غیردولتی، اسناد و آرشیو، شرکت‌های دانش‌بنیان و سایر حوزه‌ها می‌تواند به گسترش روابط و متقاعد کردن بیشتر افکار عمومی دو کشور در این مسیر کمک کند.
از دیگر رویدادهای مهم در روابط تهران – مسکو در سالی که روزهای واپسین آن در حال پشت سر گذاشتن است، دعوت حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران از لاوروف همتای روس خود بوده است. در این دیدار مهم علاوه بر بررسی روابط راهبردی تهران و مسکو، در خصوص نشست سران کشورها در مورد دریای خزر، همکاری های مشترک دو کشور در مسائل منطقه ای و بین المللی و به ویژه گسترش همکاری های اقتصادی با منطقه اوراسیا و قفقاز بحث و تبادل نظر صورت پذیرفت که از مهمترین اهداف سفر لاوروف به ایران بوده است. در این دیدار در خصوص روابط تهران و مسکو در سال‌های اخیر و امضای سند جامع راهبردی همکاری 20 ساله و برخی تحولات منطقه‌ای و جهانی از جمله بحران سوریه و تحولات افغانستان و خروج آمریکا از افغانستان پس از دو دهه اشغال، تبادل نظر صورت پذیرفت. با توجه به سطح گسترده روابط تهران و مسکو در سال گذشته و با روی کار آمدن دولت سیزدهم در ایران، سفر مقامات عالی رتبه دو کشور به پایتخت های یکدیگر افزایش یافته است.
یکی از ویژگی های مشترک روابط تهران و مسکو، اعمال تحریم های گسترده آمریکا علیه هر دو کشور است، بنابراین دو طرف اکنون به دنبال تقویت روابط و حتی تسریع روابط منطقه ای هستند و همکاری ها در سازمان شانگهای نمونه ای از گسترش این همکاری است. اکنون در مواجهه با تحریم ها، مسکو برای بهره مندی از تجارب ارزنده جمهوری اسلامی که اقتصاد آن تا حد زیادی با شرایط تحریم سازگار شده است و همچنین استفاده از ظرفیت های ایران به عنوان بازیگر اصلی اقتصادی در ایران، به طور جدی به متحد قدیمی خود ایران متمایل شده است. در این راستا، روسیه طی چند ماه گذشته گام های اساسی در جهت ایجاد یک سیاست خارجی کاملاً جدید برداشته است که سنگ بنای آن روابط اقتصادی با جمهوری اسلامی بوده است. مقامات ارشد دو طرف برای تحکیم همکاری های دوجانبه در زمینه های مختلف از جمله انرژی، نفت، گاز و ترانزیت و همچنین روابط دیپلماتیک و سیاسی با یکدیگر دیدار و گفتگو کرده اند.
اعمال تحریم ها علیه هر دو کشور عامل اصلی نزدیک کردن دو طرف به یکدیگر بوده و آنها را به یک اتحاد قوی در برابر فشارهای ایالات متحده تبدیل کرده است. در چند ماه گذشته مقامات ارشد دو طرف برای تحکیم همکاری‌های دوجانبه در زمینه‌های مختلف از جمله انرژی، نفت، گاز و ترانزیت و همچنین روابط دیپلماتیک و سیاسی با یکدیگر دیدار و گفتگو کرده‌اند. در این دیدارها دو طرف به توافقات جدیدی دست یافتند و بر لزوم اتخاذ تدابیر لازم برای گسترش روابط سیاسی و اقتصادی دو کشور به منظور بی اثر کردن آثار تحریم‌های آمریکا تاکید کردند. رهبر انقلاب در دیدار با پوتین بر ضرورت اجرای توافقات و قراردادهای دو کشور تاکید کردند و گفتند: این گونه همکاری‌ها در آینده‌ای دور به نفع تهران و مسکو خواهد بود. وی استفاده از ارزهای ملی در مبادلات تجاری دو کشور و همچنین استفاده از ارزهای دیگر به جای دلار را توصیه کرد و گفت: دلار باید آرام آرام از مسیر معاملات جهانی خارج شود و این امر گام به گام امکان پذیر است.رهبر انقلاب اسلامی تاکید کردند: همکاری اقتصادی ایران و روسیه به ویژه در شرایط تحریم غرب برای تامین منافع دو کشور ضروری است.از جمله موضوعات دیگر، تهران و مسکو در حال مذاکره بر سر توافقنامه تجارت آزاد برای تسریع در روابط اقتصادی دو کشور بوده اند. مذاکرات درباره این موضوع به سرعت در حال پیشرفت است، زیرا ایران نیز در حال مذاکره با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) برای دستیابی به توافقنامه تجارت آزاد است.
از دیگر رویدادهای مهم در نزدیکی و گسترش تعاملات تهران- مسکو بحران اوکراین می باشد. جنگ روسیه و اوکراین پیامدهای سیاسی و اقتصادی مختلفی برای همه کشورهای جهان و منطقه داشته است که در این میان تغییر مسیرهای معمول حمل و نقل کالا از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. روسیه و اوکراین به عنوان تامین کنندگان عمده مواد غذایی و غلات در جهان، هر دو در ارسال محصولات خود به بازارهای مقصد با مشکلاتی مواجه بوده اند، بنابراین به دنبال راه های جدیدی برای توزیع کالاهای خود هستند.در این راستا، کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب (INSTC) به کانون اصلی روسیه برای دستیابی به اهداف تجاری خود تبدیل شده است و بار دیگر ایران را به عنوان بخش مهمی از فدراسیون در مرکز توجه فدراسیون قرار داده است. کریدور مذکور در مسیر دسترسی به آسیای جنوب شرقی از ایران می گذرد.به همین منظور روسیه اخیراً قراردادی با ایران برای ترانزیت 10 میلیون دلاری کالا از طریق جمهوری اسلامی امضا کرده است. این کشور همچنین در حال انجام سرمایه گذاری های جدید در پروژه های حمل و نقل ایران در مسیرهای INSTC است. تحولات جدید در روابط سیاسی ایران و روسیه چشم انداز روشنی را برای روابط اقتصادی دو کشور به تصویر می کشد. اما از نظر اقتصادی موضوع مهمی که باید مورد توجه قرار گیرد این است که مبادلات تجاری دو طرف باید هر چه سریعتر متعادل شود در غیر این صورت تحقق اهداف اقتصادی تعیین شده توسط رهبران دو کشور با مشکل مواجه می شود.
بهترین راه برای جبران این کمبود سرمایه گذاری روسیه در ایران برای تولید مشترک کالاهایی است که در روسیه تقاضا دارند. همچنین سرمایه‌گذاری در پروژه‌های حمل‌ونقل و ترانزیتی در منطقه دریای خزر می‌تواند به نفع هر دو طرف باشد، زیرا حجم ترانزیت از طریق ایران را افزایش می‌دهد و از این طریق جمهوری اسلامی می‌تواند به بازارهای سوم اروپای شرقی و به‌ویژه منطقه اوراسیا دسترسی پیدا کند. با سهولت بیشتری کالاهای خود را به منطقه مذکور صادر کند.
در این خصوص و با توجه به مطالب بیان شده جهت استمرار و تحکیم روابط تهران- مسکو انجام روش هایی جهت این پیوند پیشنهاد می گردد که استمرار به انجام آنها تاثیرات مثبتی در آینده روابط دو کشور خواهد داشت.
الف: اجرای قراردادهای قبلی از جمله استفاده از پول ملی در معاملات. لغو کامل ویزا؛ ایجاد کریدور سبز گمرکی و غیره برای ایجاد تعادل در مبادلات دو کشور و تقویت نقش بخش خصوصی در مبادلات ایران و روسیه. ایجاد زیرساخت های لازم به ویژه در حوزه حمل و نقل، افزایش تعداد نمایشگاه ها برای معرفی توانمندی های دو طرف. رسیدگی به موضوع استانداردها، کیفیت و رقابت در معاملات ایران و روسیه و دیپلماسی عمومی و معرفی بهینه ظرفیت ها و توانمندی های دو کشور برای ارتقای همکاری ها در عرصه های مختلف.
ب: در بعد دیگر در خصوص الزامات روابط دوجانبه می توان به ظرفیت های همکاری در موضوعات منطقه ای و بین المللی اشاره کرد. روسیه می تواند از ظرفیت ها و پتانسیل های همکاری ایران در آسیای مرکزی استفاده کند. این منطقه مانند مناطق وسیع قفقاز و بالکان، به دلیل تنوع قومیتی و ملی، بحران‌های یخ زده را در خود جای داده است و هر زمان ممکن است این بحران‌ها فوران کنند. در این بین، قدرت‌های خارجی گاهی از این برای اهرم فشار بر روسیه و سایر کشورها استفاده می‌کنند. در بعد دیگر، ایران و روسیه همکاری موثری در سوریه دارند و می‌توانند با وجود پیچیدگی‌ها به این روند ادامه دهند، زیرا هر دو کشور نگران تروریسم منطقه‌ای و گروه‌های تکفیری افراطی هستند که خطری بالقوه برای هر دو کشور است. بنابراین همکاری دو کشور می تواند موثر باشد.
ج: همکاری موثر دو طرف می تواند در حوزه اوراسیا داخلی و تنظیم بازار نفت و حفظ سطح قیمت نفت و انرژی و فعال سازی کریدورهای مهم ترانزیتی باشد.
د: با توجه به تداوم مطالبات بیش از حد آمریکا و برخی کشورهای اروپایی و این واقعیت که هر دو کشور در سطح بین المللی از استانداردهای دوگانه در حقوق بشر، تروریسم و نقش آفرینی سازمان ملل در موضوعات مختلف ناراضی هستند. همکاری دو کشور می تواند فرصت های جدیدی را در مسائل بین المللی ایجاد کند.
ه: موضوع مبرم دیگر، تقویت نمایندگان کشورمان در روسیه با امکانات و نیروی انسانی مناسب و توانمند برای روابط حسنه و حتی تشکیل چندین نماینده در سن پترزبورگ و جمهوری‌های اسلامی است که پتانسیل‌های بی‌نظیری دارند.
در پایان باید به این نکته توجه داشت که جمهوری اسلامی ایران برای ایجاد روابط مستحکم و پایدار با قدرت های منطقه ای با در نظر گرفتن منافع حداکثری باید در پی تحقق افزایش قدرت منطقه ای ایران و مقابله با اهداف ایالات متحده آمریکا و متحدانش در جهت منزوی ساختن ایران در منطقه باشد.
تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل