تقابل روسیه و ترکیه، گشایش جبهه جدیدی در خاورمیانه

رضا کدخدا زاده : عضو هیئت تحریریه

 در حالی که انتظار می‌رفت پس از اتفاقات فرانسه و بروز نشانه‌هایی از اجماع جهانی بر علیه تروریسم که امیدهای بسیاری در میان ناظران بین‌المللی برای عادی شدن وضعیت خاورمیانه، خاصه کشور سوریه و همچنین تسریع در نابودی داعش بوجود آورد، خبر سرنگون کردن یک فروند جنگنده روسیه توسط ارتش ترکیه این امید را در همان ابتدای راه به ناامیدی تبدیل کرد.
این اتفاق درست در زمانی رخ داد که صحبت از همکاری نزدیک روسیه و فرانسه در جنگ بر علیه داعش ـ که کمتر در طول سالهای اخیر شاهد آن بودیم ـ می‌شد، تا جایی که حتی تصاویری در جهان مشاهده شد که روس‌ها عبارت "برای فرانسه" را بر روی بمب‌های مورد استفاده در جنگ علیه داعش به کار می‌بردند.
از آنجا که به این عمل ترکیه در قالب ناتو نگریسته می‌شود و فرانسه هم از اعضای اصلی ناتوست شاید روس‌ها این اقدام را به مثابه عدم حسن نیت از سوی کل اعضای ناتو قلمداد کند.
ترکیه علت عمل خود را نقض چندین باره حریم هوایی‌اش توسط جنگنده‌های روسی عنوان می‌کند. آنکارا در این راستا در ماه‌های گذشته این موضوع را با احضار چندین باره سفیر روسیه در ترکیه به اطلاع مسکو رسانده بود و اعلام کرده بود که در صورت تکرار این عمل طبق عرف عمل خواهد نمود و پس از سه بار اخطار، به سرنگونی آن مبادرت خواهد کرد. اما اعلام هشدار در شرایط خاصی که منطقه با آن رو‌به‌روست یک سوی مساله است و سرنگون کردن یک جنگنده سوی دیگر. در واقع در شرایطی مشابه آنچه در منطقه وجود دارد، کشورها سعی می‌کنند از اعمال قهرآمیز تا جای ممکن پرهیز کنند و اعتراضات خود را از راه دیپلماسی حل نمایند.
اگر این عمل ترکیه را در قالب ناتو بررسی کنیم در ابتدای امر باید گفت علی‌رغم تنش‌های موجود بین روسیه و ناتو، این عمل در واقع طی بیش از نیم قرن اخیر، نخستین باری بوده که یک جنگنده روس توسط ناتو مورد هدف قرار گرفته شده است و این امر حاکی از آن است که ناتو و روسیه همواره سعی کرده‌اند از درگیری مستقیم نظامی پرهیز کنند. به همین دلیل بود که اردوغان بلافاصله بعد از این اتفاق خواستار تشکیل جلسه‌ای اضطراری با حضور اعضای ناتو شد. اما گزارشات غیر رسمی از بروکسل مقر ناتو نشان می‌دهد اعضای آن در مورد اقدام ترکیه رویکرد چندان مثبتی نداشته‌اند. به گزارش خبرگزاری رویترز از بروکسل، هیچ یک از بیست و هشت نماینده کشورهای عضو ناتو به صراحت از رفتارهای روسیه دفاع نکردند و حتی بسیاری از آنها ابراز نگرانی کردند که چرا جنگنده‌های ترکیه، جنگنده روسیه را تا بیرون از حریم هوایی ترکیه همراهی نکردند. این امر به خوبی نشان می‌دهد که ناتو از رویارویی مستقیم با روسیه تا جای ممکن خودداری می‌کند.
آنکارا در اولین واکنش به اتفاق رخ داده، علت آن را نقض حریم هوایی ترکیه توسط جنگنده‌ای که معلوم نبوده متعلق به کدام کشور است، عنوان کرد. در ادامه اردوغان در مراسمی به مناسبت روز معلم در ترکیه در جمع آموزگاران گفت: "حامیان رژیم سوریه دست به حملاتی زده اند که مغایر با روح و توافقات وین می باشد و به نام داعش، ترکمن های ساکن منطقه بایربوجاک در سوریه را که از قوم خویشان ما هستند، مورد حمله قرار داده اند." اما این دلیل اردوغان را بسیاری از ناظران تنها به عنوان بهانه‌ای از سوی وی قلمداد کردند، چرا که دلیل استراتژیک چندانی برای روسیه وجود ندارد که بخواهد به اسم داعش، ترکمن‌های سوریه را نابود کند. گزاره اردوغان زمانی بیشتر مورد تائید ناظران بین‌الملل قرار می‌گرفت که:
1- اگر ترکمن‌ها در رویارویی با دولت اسد در سوریه دست بالا را داشتند. در واقع ترکمن‌ها در مخالفت با دولت اسد کمتر به مانند گروه‌های مخالف دیگر عمل کردند و نه تنها از ابتدا به رویارویی نظامی با دولت اسد مبادرت نکردند بلکه انسجام لازم در میان آن‌ها با خود و سایر مخالفان کمتر مشاهده شده است. گفته می‌شود بین ترکمن‌های شیعه و ترکمن‌های سنی اختلافات نظر جدی وجود دارد. این اختلافات تا جاییست که از سویی باعث شده بین ترکمن‌های شیعه و نیروهای کرد مخالف اسد درگیری‌های جدی صورت پذیرد و از سویی دیگر ترکمن‌های سنی با ارتش آزاد سوریه هم‌پیمان شوند. به همین دلیل است که بسیاری از ناظران معتقدند ترکیه در مورد درگیری‌های روی داده بین کردها و ترکمن‌های شیعه، هیچ‌گونه موضعی در راستای حمایت از قوم ترکمن اتخاذ نکرده است، اما نسبت به هر گونه اقدام علیه ترکمن‌های سنی ضد بشار اسد برآشفته می‌شود. این موضع ترکیه تا حدودی نشان دهنده این امر است که ترکیه در قبال ترکمن‌های سوریه رویکرد دوگانه و در راستای منافع استراتژیک خود دارد نه رویکردی که بتوان آن را در راستای حمایت از یک قوم نزدیک به خود تحلیل کرد.
2- اگر اپوزیسیون قوی ترکمن‌ در روسیه وجود داشت: در واقع اگر ترکمن‌ها در روسیه وضعیتی مشابه کردها در ترکیه داشتند، می‌شد گفت که روسیه در راستای منافع استراتژیک خود از هرگونه قدرت گرفتن یک گروه قومی ـ که درون مرزهای روسیه به صورت اپوزیسیون دولت عمل می‌کند ـ در منطقه جلوگیری می‌کند. حال آنکه اساسا ترکمن‌ها در روسیه جمعیتی کمتر از یکصدهزار نفر دارند و هیچ‌گاه به عنوان یک اپوزیسیون قوی در روسیه مطرح نبوده‌اند.
با این حال در مورد وضعیت کردها در ترکیه، رویکرد این کشور در قبال کردهای سوریه تنها در راستای منافع استراتژیک خود تعریف شده و آنکارا بارها به حمایت از داعش در مقابل کردهای سوریه متهم شده است. تا جایی که بسیاری بر این باورند که ترکیه حامی اقتصادی داعش در منطقه بوده و خریدار اصلی نفت از داعش می‌باشد. مدعیان این باور در این راستا تصاویری منتشر می‌کنند که داعش آزادانه در ترکیه به تبلیغ ایدئولوژی خود می‌پردازد و همچنین اعضای داعش در بیمارستان های ترکیه مورد مداوا قرار می‌گیرند.{آوردن این مطلب به عنوان تایید تصاویر مزبور نیست}. در واقع بسیاری از تحلیل‌گران، رویکرد ترکیه در قبال داعش را به عنوان اهرمی برای تعدیل قدرت‌ نیروهای کرد مخالف دولت ترکیه می‌دانند.

برخی ناظران براین باورند که ترکیه با اقدامی که بر علیه روسیه انجام داده در واقع دست به بازی خطرناکی زده است که از هر جهت منافع این کشور مورد تهدید جدی قرار خواهد گرفت. در این راستا دو مورد مهم را می‌توان مورد نظر قرار داد:
1- تهدید امنیت ملی ترکیه در صورت تقابل و تخاصم مستقیم با روسیه: آنکارا شاید انتظار نداشت که اقدام این کشور چندان مورد توجه اعضای ناتو به خصوص آمریکا قرار نگیرد. آمریکا تنها به تایید نقض حریم هوایی ترکیه توسط روسیه بسنده کرد. در عین حال پنتاگون اعلام کرد که نیروهای آمریکایی در ساقط کردن هواپیمای سوخو-24 روس هیچ نقشی نداشته‌اند. همچنین به نقل از جروزالم پست، یک مقام دفاعی آمریکا اعلام کرد ترکیه به آمریکا اطلاع داده است که یک فرونده هواپیمای جنگی روسیه را پس از نقض حریم هوایی این کشور سرنگون کرده است اما آمریکا در این اقدام نقشی نداشته‌ است. در واقع این رویکرد آمریکا شاید نشان دهنده این امر باشد که این کشور در صورت بحرانی شدن اوضاع بین ترکیه و روسیه منافع خود در ارتباط با روسیه را فدای هم‌پیمانش در ناتو و منطقه نخواهد کرد. رویکردی که از سوی آمریکا مسبوق به سابقه است. سایر اعضای ناتو هم همانطور که در ابتدای گفتار گفته شد رویکرد محافظه‌کارانه‌ای در قبال این موضوع داشته‌اند.
2- تهدید اقتصاد ترکیه: روسیه در کنارآلمان بزرگ‌ترین شریک تجاری ترکیه است و حجم تجارت سالانه دو کشور رقمی بیش از 30 میلیارد دلار است. شرکتهای ترکیه نیز تا کنون حدود 60 میلیارد دلار در روسیه سرمایه‌گذاری کرده اند و این کشور به صورت بزرگترین بازار شرکتهای پیمانکاری و خدمات مهندسی ترکیه می‌باشد. از طرفی روسیه بزرگترین صادرکننده گاز به ترکیه است و ترکیه از این نظر وابستگی شدیدی به گاز روسیه دارد.
از این منظر آنکارا به دلیل تنش‌هایی که در سال‌های اخیر در روابطش با تهران به خصوص در قبال سوریه بوجود آمده و همچنین افزایش بی‌سابقه رابطه ایران و روسیه، خیلی نمی‌تواند برای جایگزینی روسیه به ایران نظر داشته باشد.‌
روسیه و ترکیه قرارداد 20 میلیارد دلاری منعقد کرده‌اند تا روسیه اولین نیروگاه هسته‌ای ترکیه را بسازد. این طرح در حال اجرا است و روسیه تاکنون سه میلیارد دلار در این زمینه سرمایه‌گذاری کرده است. روسیه بزرگترین بازار گردشگری ترکیه نیز به شمار می رود. همه ساله در حدود 4 میلیون گردشگر روسی به ترکیه سفر می کنند.
درباره تاثیر اتفاقی که رخ داده است بر روابط اقتصادی ترکیه و روسیه کافیست به این مهم اشاره شود که به دنبال اظهارات بسیار تند ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه علیه ترکیه و تاکید وی مبنی بر اینکه اقدام ترکیه تبعات جدی برای آنکارا خواهد داشت، ارزش سهام در بورس استانبول نزدیک به 5 درصد افت کرد و قیمت دلار افزایش یافت.
در مورد این‌که واکنش روسیه به اقدام ترکیه چه خواهد بود ناظران بین‌المللی گمانه‌زنی‌های بسیاری در این مورد داشته‌اند. حال، دو احتمال ممکن در این زمینه مورد بررسی قرار می‌گیرد:
1- احتمال این امر وجود دارد که روسیه دست به اقدام تلافی‌جویانه به صورت مستقیم نزند. برهم نزدن برنامه سفر پوتین به ایران را در این راستا می‌توان مورد توجه قرار داد چرا که در این‌گونه مواقع معمولا مشاهده می‌شود که کشورها سفر خود را نیمه تمام گذاشته و برای اخذ تصمیمات فوری به پایتخت خود باز‌می‌گردند.
در واقع می‌توان گفت روسیه با توجه به تحریم‌های اقتصادی غرب بر علیه خود و مشکلات اقتصادی که با آن مواجه است می‌خواهد راه کم‌هزینه‌تری را برای پاسخ به ترکیه برگزیند. این راه هم می‌تواند با تقویت نیروهای کرد در حال مبارزه با دولت ترکیه در داخل خاک ترکیه باشد هم می تواند در خارج از مرزهای ترکیه و در راستای تقویت بشار اسد و نیروهایی مانند حزب‌الله که در داخل خاک سوریه با مخالفان اسد در حال مبارزه هستند و مواضع آنها در مقابل مواضع ترکیه قرار می‌گیرد، صورت پذیرد.
2- این امکان وجود دارد روسیه این اقدام ترکیه بر علیه خود را اقدامی از سوی ناتو تلقی کند و آن را مستمسکی برای خروج مستقیم از سوریه قرار دهد و ادعا کند که چون در مبارزه با داعش سایر قدرت‌های جهان همراهی نمی‌کنند نیروهای خود را از معرکه سوریه خارج می‌کند. در ادامه این رویکرد روسیه راه‌های کم هزینه‌تری را برای حمایت از اسد در پیش بگیرد. تعبیر "از پشت به ما خنجر زدن" از سوی پوتین را در این راستا می‌توان مورد توجه قرار داد.
در پایان اگر بخواهیم نتیجه ای از مباحث فوق داشته باشیم آن‌چه که می‌توان با صراحت بیشتری عنوان کرد این است که این اتفاق معمای پیچیده درگیری و نزاع در منطقه بحران‌زده خاورمیانه به ویژه سوریه را پیچیده‌تر کرد و خط بطلانی بر گزاره بسیاری از ناظران بین‌الملل کشید که واقعه تروریستی پاریس را نقطه عطفی در پایان دادن به قائله داعش در منطقه عنوان می‌کردند.
این نکته را هم نباید فراموش کرد یک سوی ماجرا، ترکیه به عنوان عضو ناتو، بزرگترین سازمان نظامی جهان و مجهزترین نیروی نظامی جهان قرار می‌گیرد و در سوی دیگر روسیه‌ قرار دارد که هم به عنوان یک ابرقدرت نظامی در جهان است و در عین حال عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل هم می‌باشد. بدون شک این مساله بر هر چه پیچیده تر شدن آن خواهد افزود.

 

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل