زهرا شریف زاده عضو هیئت تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل
چکیده
اواخر سال 2019 میلادی ویروس کرونا با بیماری کووید19 در شهر ووهان چین یک بحران بزرگ و غیر قابل انکار با آثاری در سطح جهانی ایجاد کرد. در حال حاضر 163 کشور جهان و نزدیک به 189232 انسان درگیر این ویروس شده‌اند. چنانکه می دانیم جمله معروفی هست که می‌گوید" ثابت ترین چیز در دنیای امروز تغییر است" از مناسبات فرهنگی و اقتصادی گرفته تا رفتار و طرز زندگی مردم. این تغییرات گاهی درمدتی کوتاه با دخالت تعداد اندکی از عوامل اتفاق می‌افتند و گاهی در مدت زمانی طولانی و با پیچیدگی‌ها و عوامل بسیار زیاد.اکنون نیز کووید19 مانند پروانه‌ای در یک نقطه برای پرواز بال زد و در نقاط دیگر جهان در اثر همین تغییر کوچک طوفانی بر پا شد.” به طوری که در برخی نقاط جهان از جمله خاورمیانه اوضاع وخیم تری را نسبت به مناطق توسعه یافته و کشورهای صنعتی به وجود آورده است. ایران با وجود تحریم هایی که از طرف آمریکا بر آن اعمال شده است به نسبت سایر کشورهای دیگر به نظر می رسد با مشکلات اقتصادی چشمگیرتری روبه رو شود. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی ومدل پروانه ای نظریه آشوب در صدد بررسی میزان و چگونگی تاثیر سو ویروس کرونا بر اقتصاد ایران انجام شده و اطلاعات لازم از منابع اینترنتی و تحلیل فردی به دست آمده است. لذا سؤال این است که مهمترین تأثیراتی که ویروس کرونا بر اقتصاد ایران به جا گذاشته است چیست؟ فرضیه کار بیان می دارد که، با توسعه و شیوع کرونا در ایران به نظر میرسد که کشورهایی نظیر ترکیه،عراق، سوریه که کشورهای مهم در عرصه صادرات برای ایران بوده مرزهای خود را بر روی ایران ببندند و همچنین گردشگری که در سالهای گذشته برای ایران از درآمد قابل چشمگیری برخوردار بوده است کاهش یابد، چین به عنوان یکی از مهمترین شرکای تجاری ایران میزان واردات و صادرات خود را از ایران به حداقل ممکن برساند، کاهش درآمدزایی نهادهای درمانی، قیمت نفت، فرآورده‌های نفتی، مواد پتروشیمی، مواد معدنی، مواد خام و سایر کالاهای صادراتی ایران به شرکای تجاری خود از جمله چین، افت ۱۰ تا ۲۰ درصدی را تجربه کرده است.
کلید واژه: اقتصاد ایران، ویروس کرونا، کاهش صادرات ایران، تحریم، کاهش درآمد ملی
مقدمه
ویروس کووید 19 یکی از مهمترین و مخوفترین ویروس هایی است که جزئی از خانواده ویروس کرونا است که امروزه گریبانگیر بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران شده است. از آنجایی که در این برهه ی زمانی کشورهای مختلف از جمله ایران در این صدد هستند که میزان وابستگی خود را با اقتصاد تک محصولی کمتر کند و میزان صادرات خود را به محصولات غیر نفتی توسعه دهد. این موضوع نیازمند تولیدات انبوهی از کالاهای غیر نفتی و توسعه شرکاهای تجاری می باشد. لذا هر گونه مختل شدن روند همکاری اقتصادی و تجاری بین ایران و سایر کشورهای مورد نظر تأثیرات سویی برجای می گذارد. جمهوری اسلامی ایران با توجه به حجم عظیم تحریم هایی که کشورهایی نظیر آمریکا علیه آن اعمال داشته اند نیازمند همکاری در ابعاد مختلف به ویژه اقتصادی به کشورهای توسعه یافته و همسایه های خود است. لذا با توسعه و شیوع کرونا در منطقه خاورمیانه بیشتر کشورهای مذکور و شرکای تجاری ایران حالت تدافعی در برابر این بیماری به خود گرفته و میزان امور اقتصادی و تجاری خود را با ایران به عنوان یک کانون ویروس به حداقل ممکن رسانده اند. و این مسئله باعث شده است که از حجم درآمد خالص ملی ایران کاسته شود. در قسمت بعدی تحلیل به مهمترین تاثیرات ویروس کووید 19 بر اقتصادی ایران اشاره می کنیم.
چارچوب نظری
"اثر پروانه‌ای" اصطلاحی در نظریه ی آشوب است و توضیح می دهد که چگونه دگرگونی های کوچک، می تواند بر سیستم های عظیم و پیچیده همچون اقتصاد مؤثر باشد. عبارت «اثر پروانه ای» در نظریه ی آشوب به این سبب مطرح شد که نشان دهد حرکت بال های یک پروانه می تواند موجب دگرگونی های قابل توجه در سراسر دنیا شده، از لحاظ نظری، در نیمی از جهان، طوفان به پا کند.این اصطلاح به ادوارد نورتون لورنز ریاضیدان، هواشناس و یکی از نخستین طرفداران نظریه آشوب منتسب است .وی در یکی از سخنرانی هایش گفت «آیا بال زدن یک پروانه در برزیل می تواند طوفانی در تگزاس به پا کند؟» در این تئوری لورنز توضیح می دهد که تداوم تغییرات بی نهایت کوچکی که در اثر بال زدن پروانه ایجاد می شود نتایج ویرانگری تولید می کند.حال که کووید19 از چین شروع شده و همچون پروانه ای در حال بال زدن به163 کشور از جمله ایران ،اقتصاد جهان را تحت تآثیر قرار داده است که به مطالعه موردی ایران با مدل پروانه ای نظریه آشوب خواهیم پرداخت.
1-ویروس کووید 19 و کاهش همکاری اقتصادی با کشورهای همجوار
پس از اعلام شیوع ویروس کرونا در ایران، از هفت همسایه‌ای که با ایران مرز مشترک زمینی دارند، پنج همسایه یعنی عراق، ترکیه، ترکمنستان، افغانستان و پاکستان تدابیری را برای محدودیت رفت‌وآمد با ایران به اجرا گذاشتند که از بسته شدن مرزهای زمینی و هوایی تا توقف پروازها به مبدأ و مقصد ایران در نوسان بوده است. از آنجاکه تجارت زمینی ایران با عراق بعد از تحریم اهمیت بیشتری پیدا کرده است، بستن مرزها یعنی کند شدن تجارت با این کشور و تاثیر آن بر اقتصاد کشور. درحقیقت بسته شدن مرز این کشورها، جریان ورود ارز به کشور را با چالش روبه‌رو می‌کند و از سرعت آن می‌کاهد. ایران نیز به عنوان دومین کانون پس از چین برای گسترش این بیماری از دیدگاه همسایه ها و شرکای تجاری آن یک کشور خطرناک به شمار می رود. به همین منظور کشورهایی نظیر عراق ، افغانستان ، بحرین ، کویت ، عمان ، لبنان ، امارات متحده عربی در صدد هستند که میزان مراودتهای تجاری خود را محدود کنند و یا به عبارت دیگر مرزهای خود را بر روی اقتصادی تحریم شده ایران ببندند. زیرا میلیون ها زائر مسلمان هر ساله برای بازدید از اماکن مقدس شیعیان در ایران از سراسر منطقه به این کشور سفر می کنند. مقامات افغان می گویند فقط در ماه ژانویه ، هر هفته 30،000 نفر از مناطق گوناگون به ایران سفر کرده و معمولا به قم محل شیوع کرونا و مشهد سفر کرده اند. لذا با محدود شدن این افراد توسط دولتهای مرکزی خود میزان درآمد ناشی از این افراد مذهبی و زائر برای ایران کاهش پیدا می کند. البته لازم به ذکر است که فقط همکاری اقتصادی ایران با همسایه های خود محدود به زائر و امرو مذهبی نمی شود. کالاهای ایرانی به کشورهایی نظیر عراق و سوریه که در بحران و مشکلات امنیتی به سر می برند قبلا وارد می شدند و این کشورها به بازار مهمی برای تهران تبدیل شده بودند ولی با وجود این ویروس و محدود شده همکاری اقتصادی و تجاری عراق و سوریه با محدودیت بیشتری کالاها و اجناس ایرانی را وارد بازارهای خود می کنند. از جمله مهمترین این کالاهایی که برای ایران از درآمد بالایی برخوردار بود ارسال و صادر کردن میوه، سبزیجات، خودرو، مصالح ساختمانی و ... بود(David D & Et al, 2020).
2-ویروس کووید 19 و مراودت اقتصادی با چین
همانگونه که مشخص است چین یکی از مهمترین و قدرتمندترین کشورهای جهان در عرصه اقتصادی است و هر گونه مشکل امنیتی و یا بهداشتی که امروزه ناشی از فعالیت و شیوع این ویروس است، طبیعی به نظر می رسد که بر اقتصاد کشورهای دیگر از جمله ایران تأثیرات منفی داشته باشد. به عنوان نمونه چین به منظور توسعه فعالیتهای صنعتی خود مجبور به افزایش و توسعه فعالیت شرکتها و کارخانه های داخلی خود می باشد. لذا برای موفقیت در این امور لازم است از کشورهای دیگر از جمله ایران مواد اولیه مورد نیاز خود را خریداری کرده تا صنعت آن از سایر کشورها دیگر و رقبای اقتصادی عقب نیفتد. لذا با شیوع این ویروس و بیماری از نظر بهداشتی برنامه هایی را تدارک دیده اند که مهمترین آنها کاهش تجمع ها در نقاط مختلف از جمله مناطق صنعتی می باشد. این مسئله باعث شده است که کارخانه های آنها تعطیل و نیازمند وارد کردن مواد اولیه نمیباشند. چین، نفت، سنگ‌آهن، فولاد، مس و… خریداری می‌کرده، قیمت‌هایشان امروز در دنیا ریزش کرده، به طوری که از ۱۰ درصد تا بیشتر در این بازه کمتر از یک‌ماهه قیمت‌ها کاهشی بوده است. بررسی‌های آماری نشان از این دارد که طی یکماه اخیر، قیمت نفت، فرآورده‌های نفتی، مواد پتروشیمی، مواد معدنی، مواد خام و سایر کالاهای صادراتی ایران به چین، افت ۱۰ تا ۲۰ درصدی را تجربه کرده است. حال اگر در مقایسه یاد شده حجم کل صادرات ایران به چین لحاظ شود، ضربه‌ای که در اثر شیوع این بیماری بر پیکره اقتصاد کشور وارد شده، بیش از پیش آشکار خواهد شد. از سوی دیگر، توجه به این نکته نیز ضروری به‌نظر میرسد که مجموع صادرات نفتی و غیرنفتی کشور به چین بالغ بر ۱.۵ تا ۲ میلیارد دلار در ماه برآورد می‌شود. افت یاد شده به این معناست که کاهش صادرات به چین، حدود ۲۵۰ تا ۵۰۰ میلیون دلاری در ماه از درآمد ارزی کشور می‌کاهد(Fulton, 2020).
3-ویروس کووید 19 و صنعت گردشگری ایران
صنعت گردشگری برای ایران یکی از مهمترین منبع درآمد بعد از درآمدهای ناشی از فروش انرژی به شمار می رود. با توجه به نزدیکی به ایام نوروز در ادوار مختلف و در این زمان، ایران شاهد ورود و تردد گردشگران زیادی از نقاط مختلف جهان به کشور بود. اما با توجه به اینکه این ویروس بیشتر و یا به عبارت دیگر اکثر نقاط ایران را در بر گرفته است میزان و حجم توریستهای خارجی به این کشور کاسته و یا به عبارت دیگر به صفر رسیده است. که این به نوبه خود یک ضربه مهلک یه صنعت گردشگری کشور به شمار میرود. به طور کلی صنعت گردشگری ایران در نیمه دوم سال ۹۸ بنا به دلایل زیادی از جمله تظاهراتهای گسترده و همچنین تحریمهای هوایی روزهای بدی را سپری کرده و اینک شیوع این بیماری مسری، مزید بر علت شده‌است. و لازم به ذکر است که مسئولین ایران بیان کردند که، شیوع کرونا ویروس و نگرانی‌های ناشی از آن، در آینده نزدیک پایان نمی‌یابد و این موضوع باعث خواهد شد، بسیاری از گردشگران سفر خود را برای مدت نامعلو‌‌می به تاخیر بیندازند(خلیلی صفا: 5 اسفند 1398).
درواقع، رکود صنعت گردشگری ایران به‌دنبال حوادث اخیر مانند سقوط هواپیمای اوکراینی آغاز و با افت ۷۰ درصدی مواجه شده بود و شیوع کرونا باعث شکستن کمر توریسم و هتلداری ایران شد. طبق اعلام آژانس‌های مسافرتی، کرونا پیش از این باعث شده بود که چیزی حدود ٣٠ تا ۴۰ درصد تورهای خارجی لغو شود. بعد از جهش قیمت دلار، رزرو تورهای خارجی در اواخر بهمن کندتر شد، تا آنجا که برخی از آژانس‌های مسافرتی شرط رزرو تور خارجی را پرداخت صد‌درصد مبلغ تور و درنظرگرفتن جریمه لغو در نظر گرفتند. حالا با ورود کرونا به ایران موج کنسلی تورهای داخلی شهرهای شلوغ و پرمسافر مانند مشهد، اصفهان و شیراز به‌دلیل نگرانی مسافران از ازدحام جمعیت و ابتلا به کرونا نیز به راه افتاده است. حتی متولیان تورهای طبیعت‌گردی یک یا دو روزه نیز اقدام به کنسلی برنامه‌های خود کرده‌اند. از طرفی، ایران یکی از مقصدهای پرطرفدار برای گردشگران چینی محسوب می‌شود و ازاین‌رو، هتل‌داران ایرانی باتوجه به شرایط حاکم ناشی از تحریم‌ها انتظار داشتند تا میزبان تعداد بالایی از گردشگران چینی باشند؛ ولی شیوع کرونا و گرفتار شدن ایران در دام آن باعث به هم ریختن کلیه معادله‌ها شد(خلیلی صفا: 5 اسفند 1398).
4-کووید 19 و صادرات انرژی ایران
لازم به ذکر است که صادرات انرژی ایران به طور مطلق نمی تواند تحت تاثیر این ویروس قرار بگیرد. اما از آنجا که مهمترین کشورهای وارد کننده انرژی از ایران از جمله چین با این ویروس مواجه شده اند تمامی تمرکز خود را برای مدیریت این بلای غیر طبیعی گذاشته اند. این نکته را باید ذکر کرد که تهران به منظور حفظ رابطه اقتصادی دو جانبه که به چین داشت در زمان شیوع این ویروس در ووهان، همچنان پروازها و مرادوتهای همه جانبه خود را حفظ کرده و در صدد بود که میزان درآمدهای ارزی خود را افزایش و یا به عبارت دیگر حفظ کند. اما بعد از اینکه این ویروس در داخل ایران توسعه پیدا کرد و شیوع آن به گونهای بود که بیشتر نقاط کشور به ویژه مناطق سرشار از انرژی را در بر گرفت، وزارت بهداشت این کشور اعلام کرد که باید از هر گونه تجمعات به منظور قطع حلقه انتقال این ویروس، جلوگیری شود. به همین منظور شرکتهای نفتی ایران و همچنین مراکز تولید و صادرات انرژی چه نفت و چه گاز به حالت تعطیل و یا نیمه تعطیل درآمدند و این مسئله باعث شد که تولیدات این کشور کاهش یابد. در بعد دیگر همانگونه که مطرح کردیم کشورهای وارد کننده ،فعالیتهای صنعتی آنها تحت تاثیر این ویروس قرار گرفته و این مسئله باعث شد که از میزان واردات انرژی خود از ایران بکاهند. لذا این موضوع باعث شد که میزان درآمد ارزی ایران به نحو قابل چشمگیری کاهش یابد(Batmanghelidj, 2020).
نتیجه گیری
امروزه با توجه به اینکه اقتصاد کشورهای مختلف به صورت مستقیم و غیر مستقیم به هم وابستگی ناگسستنی به خود گرفته است لذا هر گونه تنش و یا اختلال در سیستم اقتصادی کشور دیگر باعث می شود که اقتصاد کشورهای همسایه و به عبارت دیگر سایر کشورهایی که با آن همکاری و ارتباط اقتصادی دارند را تحت شعاع قرار دهد. البته این مسئله در مورد کشورهای جهان سومی بیشتر صدق می کند. چین به عنوان یکی از غولهای اقتصادی جهان بعد از شیوع این ویروس در داخل کشور خود در صدد برآمد که آن را مدیریت کند و این مسئله باعث کاهش میزان فعالیت صنعتی آن شد. لذا این مسئله همانگونه که مطرح کردیم باعث تحت تأثیر قرار دادن اقتصاد کشورهای دیگر شد. از جمله مهمترین کشوری که تحت تاثیر این شیوع بیماری در چین در ابعاد مختلف قرار گرفت ایران بود. تهران با توجه به اینکه مانند پکن از اقتصاد قوی برخوردار نیست طبیعی به نظر میرسد که میزان مشکلات اقتصادی آن بیشتر باشد. چرا که عمده تمرکز خود را بر مدیریت این ویروس قرار داده و این مسئله باعث کاهش تولیدات تهران در ابعاد مختلف و به طبع کاهش درآمد ملی شد. زیرا هم کشورهای همسایه مرزهای خود را بر روی این کشور بسته اند تا این ویروس وارد آنها نشود و هم اینکه دیگر نمی تواند به مانند سابق انرژی خود را با بازارهای جهانی ارسال کند این بدان دلیل است که مراکز تولید انرژی آن بنا بر استراتژیهای بهداشتی به حالت نیمه تعطیل درآمده است. سایر منابع درآمد زای آن از جمله گردشگری تحت تأثیر مطلق این ویروس قرار گرفته است.
تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل
منابع:
https://www.zoomit.ir/2020/2/24/345712/corona-virus-epidemic-iran-travel.
- Kirkpatrick David D & Et al(2020). “Recipe for a Massive Viral Outbreak’: Iran Emerges as a WorldwideThreat”.Availablein:https://www.nytimes.com/2020/02/24/world/middleeast/coronavirus-iran.html.
- Fulton Jonathan(2020). “The impact of coronavirus on Gulf economies”. Availablein: https://atlanticcouncil.org/blogs/menasource/the-impact-of-coronavirus-on-gulf-economies.
- Batmanghelidj Esfandyar(2020). “Coronavirus Will Hammer Iran’s Economy”. Availablein: https://www.bloomberg.com/opinion/articles/2020-02-25/coronavirus-will-hammer-iran-s-economy.