بررسی تنش میان ایران و عربستان سعودی در سطوح بین الملل

سیده مسعوده میر مسعودی: عضو هیئت تحریریه

با اعدام شیخ نمر و ۴۷ نفر دیگر از اتباع عربستان و متعاقب آن حمله به سفارت عربستان  در تهران و مشهد ،شاهد موجی از اعتراض ها  علیه دو طرف  در رسانه های  بین المللی بودیم  . عربستان که در پی حرکت خشونت بار اعدام این ۴۷ نفر  موج ابراز مخالفت های کشور های غربی را بدنبال خود داشت ،دست به دامن هم پیمانان منطقه ای خود شد و در فاصله کوتاهی از اعلام قطع روابط این کشور با ایران ،قطر امارات و حتی جیبوتی  روابط خود با ایران را تعلیق کردند.
 مواضع مردمی ایران در برابر این قضایا  احساساتی و تند بودند .در نقطه مقابل مقامات و دولتمردان ایرانی نسبت به این تنش اصولی برخورد کردند و با اینکه دولت در برابر  کار انجام شده قرار  گرفته  بود ،تلاش نمودند ضمن تقبیح حمله به سفارت خانه ها  حکومت  سعودی هارا به چالش بکشاند. در این ارزیابی خواهیم کوشید تا به بررسی عکس العمل رفتار عربستان سعودی در بین متحدان منطقه ای و قدرت های غربی بپردازیم  وبه آینده پژوهی این رفتار ها بپردازیم. آمریکا و کشور های غربی در چالش میان ایران و عربستان ، تا کجا از منافع و بلند پروازی های هم پیمان منطقه ای خود (عربستان )پشتیبانی خواهند کرد؟
 بنظر می رسد اتحادیه اروپا که  در امتداد پیروی از سیاست های آمریکا ،در چند دهه گذشته هزینه های سنگینی را متحمل شده است با بحران سوریه و موج  مهاجرت مردم گریزان از جنگ به خاک اروپا ،هزینه های بیشتری را متحمل شده است. اینک تنها چیزی که اروپائیان در جستجوی آن هستند ،امنیت و برقراری ثبات داخلی است. در این بین بحران فی ما بین عربستان و ایران که بدور از نگاه ایران هراسی عربستان نبوده چگونه می تواند تلاش های غرب در مذاکرات هسته ای با ایران را ناکام نماید. آیا غرب و آمریکا خواهند توانست با زیاده خواهی های عربستان  در منطقه کنار آمده و خود را با تبعات روز افزون بی اعتمادی و عدم ثبات  در کشور های خاورمیانه هماهنگ سازند ؟
روسیه بعنوان یکی از بازیگران بحران سوریه  چگونه به این موضوع نگاه میکند ؟ نوع واکنش بازیگران فرصت طلب منطقه ای نظیر ترکیه  و قطر  به این بحران چگونه خواهد بود ؟  در طول سال گذشته  موارد مکرر حملات تروریستی  در اروپا و فرانسه نشان داد که این کشور ها  به کانونی برای نیرو های اسلامی متحد داعش تبدیل شده و جنگجویان اروپایی داعش ،پس از بازگشت از سوریه  چگونه می توانند برای این کشور ها خطرآفرین باشند .
 اعدام دست جمعی 47 نفر به همراه شیخ نمر  بیش از اینکه ایران را آشفته سازد کشور های اروپایی را نگران می سازد  و بار دیگر نام عربستان را بعنوان هم پیمان گروه های داعشی در سوریه  به میان می آورد . اعلام قطع رابطه عربستان با ایران اگرچه  ظاهرا از توجیهات عرفی برخوردار بود ،بطور قطع سرپوشی بود بر زیاده روی های داخلی عربستان و از این منظر دولت سعودی کوشید تا هم از انتقادات غرب در همراهی این کشور با داعش بکاهد و هم غرب را در مسیر توافقات هسته ای با ایران در جایگاهی قرار دهد که ناچار باشد بین توافقات هسته ای با ایران و ادامه هم پیمانی با عربستان یکی را انتخاب کند.انتخابات سرنوشت ساز آمریکا در سال آینده نه تنها برای این کشور ،بلکه بر مناسبات بین المللی سایر مناطق از جمله خاورمیانه تاثیر گذار خواهد بود و از این منظر  بنظر می رسد دولت آمریکا چندان تمایلی در پی جویی مطالبات سعودی نخواهد داشت  و ترجیح می دهد محتاطانه عمل کند.
دولت آمریکا نگران هژمونی منطقه ای هم درشرق آسیا وهم در خاورمیانه است واز نظر تئوریک می توانیم بگوییم که دولت آمریکا در چنین مناطقی یک سیاست مهار انتزاعی(نه عملی) داردبا این حال گزینه متحدان هم با توجه به شرایط می تواند متغیر باشد .با نگاهی به عمل کرد دولت اوباما باید گفت ،این کشور اگر چه در برنامه های داخلی خود موفق بوده ،در نگاه بیرونی آمریکا دست آورد ملموس و عملی که توانمندی های این کشور را تامین نماید بدست نیاورده است . این کشور در جنگ نیابتی علیه دولت سوریه با وجود هم پیمانی با بعضی کشور های منطقه نتوانسته به توفیقی نائل گردد و با بر هم زدن امنیت منطقه بحران اقتصادی ،امنیتی و هجوم پناهندگان سوری را به ترکیه و اروپا در برابر خود دارد.
 ورود ناتو به شرق اروپا و تغییر دولت در  اوکراین ،باعث ورود فعال روسیه به درگیری های خاورمیانه گردیده و دولت وقت عراق  با وجودهزینه ی سنگین ورود آمریکا در عراق و سرنگونی دولت صدام حسین در یک دهه گذشته ،بیش از هر کشور دیگری نسبت به مداخلات آمریکا و ترکیه در جنگ علیه داعش بدبین است . در مجموع  در چند ماه اخیر بنظر می رسد غرب و آمریکا  برای خاورمیانه در جستجوی سناریو آرامش اند و از این رو عربستان در گذر زمان در یافته  که نمی تواند در بلند پروازی های منطقه ای خود روی هم پیمانی غرب حساب کند . از این رو فارغ از جهت گیری های جناحی باید گفت اقدام تظاهر کنندگان در حمله به سفارت عربستان در تهران و مشهد تنها به مقامات سعودی فرصت گریختن از بن بست متعاقب اعدام مخالفان خود را بخشیدند.

در دولت های اروپایی ،آلمان پا فراتر گذاشت و در پی اعدام های اخیر در عربستان ،خواستارتجدید نظر در مناسبات برلین و ریاض گردید . همچنین یورگن هارت عضو کمیته امور خارجی مجلس آلمان در این باره گفت :هر گونه تصمیمی در باره صادرات سلاح آلمان به عربستان  باید با دقت و احتیاط بررسی شود.
همچنین نعمان کورتولموش معاون  احمد داود اوغلو نخست وزیر ترکیه با تشبیه خاورمیانه به انبار باروت ،ضمن انتقاد از اعدام روحانی شیعه در عربستان ،حمله معترضان به سفارت عربستان در ایران را نیز محکوم کرد. درک هوشمندانه سیاستمداران هوشیار در منطقه جلوی شعله ور شدن آتش درگیری در منطقه را می گیرد و از  یک بحران تمام عیار پیشگیری می کند. این کشور با توجه به بحرانهای منطقه ای خود با کرد های شرق ترکیه ،در این بحران  از استراتژی قدیمی خود که سیاست یکی بر نعل و یکی بر میخ است،  سود می جوید.  وزیر خارجه استرالیا نیز اعدام های عربستان را برجسته کرد و در این مورد اظهار نگرانی نمود.
 نکته قابل توجه آنکه با توجه به شکایت عربستان به شورای امنیت سازمان ملل و نص صریح کنوانسیون های ۱۹۶۱  و ۱۹۶۳وین درمورد روابط دیپلماتیک و مسئولیت میزبان  در حفظ  امنیت و حقوق دیپلماتیک  اعضای سفارت ،این شورا مقامات دو کشور را تنها به حفظ خویشتن داری وگفتگو برای کاهش تنش دعوت کرده که آشکارا از تمایل غرب در بکار گیری سناریو آرامش  در منطقه حکایت دارد.
البته شکی نیست که همانگونه که در مدل  های بحران  نیز تبیین شده این بحران در مسیر فروکش کردن خود باید روندی را طی نماید که کم کم و بر اساس چیدمان منطقی و متقارن ابزار های تهدید تا عقب نشینی متقارن و سنگر به سنگر طرفین  پیش رود و تنها در این مسیر است که اعتماد و تشریک مساعی آینده شکل می گیرد و در این رهیافت ایران می تواند با قطع سفر های حج عمره که سالانه به ۸۵۰۰۰۰ سفر می رسید  زیانی  ۴/۱ میلیارد دلاری را به اقتصاد عربستان وارد نماید.  اقداماتی از این دست اگرچه در فرم شکلی  خود بازدارنده اند  همراه با ادامه مذاکرات ایران با غرب ،عربستان را به این نتیجه خواهد رساند که این کشور با متحدان ناپایدار منطقه ای خود ،یارای منکوب کردن نقش ایران  در بازی های منطقه ای  را ندارد و همین رهیافت اگر بدرستی مدیریت شود مسیر همکاری های دیر پای آینده را فراهم خواهد کرد.

 

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل