ويژگيهاي عمومي و اختصاصي وزير امور خارجه دولت سیزدهم

حمید رضا جواهری*

با برگزاري انتخابات رياست جمهوري در خردادماه ، از فردای انتخابات تا آغاز به کار دولت جدید،جدای از مباحث روز انتخاب اعضا دولت سیزدهم، یکی از مهمترین مباحث، گرایش سیاسی دولت آینده و تاثیرات آن درسیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران می باشد.فارغ از اینکه دولت آینده با رهبری اصولگرایان یا اصلاح طلبان تشکیل خواهد شد که قرائن و شواهد بیانگر تشکیل دولتی اصولگرا با گرایش خاص و متمایز از دولت دوازدهم خواهد بود اما به نظر مي رسد آن چيزی كه در درجه نخست دارای اهميت مي باشد، تعیین رئیس دستگاه دیپلماسی نه برمبنای نگرش های سیاسی و جناحی خاص دولت منتخب بلكه بر اساس تعيين شاخص و معيار دقيق براي انتخاب وزير امور خارجه با توجه به ويژگيها و مختصات پیچیده فعلی در عرصه سیاست های منطقه ای و بین المللی و دارا بودن نگاه استراتژيك به فرصت ها – تهديدها در سطح همسایگان،خاورمیانه و جهان می باشد.با توجه پيوند اساسي ميان اقتصاد و سياست خارجي واستفاده دقیق از شرایط احتمالی پسا تحریم ( حال به صورت تعلیق تحریم ها یا تخفیف تحریم ها بر اساس مذاکرات وین) بنابراين وزير امور خارجه دولت جديد مسئوليت بسيار سنگيني در تغيير و تحول فرايند بهبود وضعيت سياست خارجي ايران كه مبتني بر تعامل سازنده با جهان بر اساس سند چشم انداز 20 ساله كشور است را دارا مي باشد و با درنظر گرفتن اينكه وزيرامور خارجه مسئوليت سياستگذاری خارجي كشور را بر عهده ندارد و به عنوان مجری دستگاه ديپلماسی بايستی با تعامل با ساير نهادهای رسمي و غير رسمی كشور بار بزرگ اين كار را بر دوش گيرد . لذا با توجه به حساسيت و دشواريهای موجود، وزير امورخارجه دولت سیزدهم مي بايست داراي چه ويژگيهای باشد تا بتواند وظايف و مسئوليتهای محوله را به نحو احسن به انجام برساند ؟ براي پاسخ به اين سئوال، ويژگيهای وزير امور خارجه جديد را در دو دسته ويژگيهای عمومی و اختصاصی مورد مطالعه قرار مي دهيم.


1- ويژگيهاي عمومي:
بر طبق بند ج ماده 71 قانون مديريت خدمات كشوری، سمت وزير از سمتهاي مديريت سياسی محسوب شده و به عنوان مقام شناخته می شود و بر مبنا همين قانون ( بند ب ماده 54) عزل و نصب متصديان پستهای مديريت سياسی بدون الزام به رعايت مسير ارتقاء شغلی از اختيارات مقامات بالاتر می باشد. بنابراين در قانون اين اختيار به مقامات سياسی بالاتر داده شده كه در صورت نياز از افرادي خارج از بدنه دولت یا وزارت خارجه يا حتی بازنشستگان داراي توانمندی براي تصدی سمت وزارت استفاده شود اما بر طبق عرف و با توجه به حساسيت موجود در بين روسای جمهور و نهادهای بالا دستی و نمايندگان مجلس،همیشه سعی شده براي انتخاب وزير امور خارجه فردي برگزيده شود كه داراي تخصص يا تجربه كار در حوزه ديپلماسی بوده تا نياز به تغيير در آينده كمتر احساس شده و ثبات در دستگاه ديپلماسی كشور حداقل براي يك دوره چهار ساله حفظ شود. بنابراين به نظر مي رسد اين موارد را مي توان به عنوان ويژگيهای عمومی براي وزير امور خارجه دولت سیزدهم ذكر نمود
1-1) تحصيلات مرتبط :
اولين ويژگی براي وزير امور خارجه داشتن تحصيلات مرتبط با حوزه كاری خود می باشد موضوعی كه از اول پيروزی انقلاب تا زمان دولت یازدهم و انتخاب دکتر محمد جواد ظریف به این سمت،براي وزراي امور خارجه رعايت نشده و شاهد استفاده از انواع تخصص ها از قبيل مهندس- پزشك – متخصص امور تربيتی و... در راس اين وزارتخانه بوديم و صرفا در انتخاب ودر راي اعتماد به وزير،عنصرسیاسی بودن مهمتر از تخصص مد نظر قرار می گرفته است لذا به نظر مي رسد استفاده از متخصصين دارای مدرك تحصيلي مرتبط در حوزه های سياسي و بين المللي به همراه تسلط كامل به زبان خارجی از مهمترين ويژگی وزير آينده در اين مسئولیت می باشد.
1-2) تجربه كاری طولانی در ديپلماسی:
وزير خارجه دولت سیزدهم نبايد فردی بيگانه با كار در دستگاه ديپلماسی باشد انتخاب افرادي خارج از بدنه وزارت خارجه و ناآشنا با حوزه كار روابط خارجی مي تواند بسيار خسارت باربوده وشرایط پیچیده فعلی از قبیل مذاکرات برجام یا مذاکرات با کشورهای منطقه را با مشكل مواجه نمايد . فعاليت در سمت های چون سفير و معاون وزير در وزارت خارجه و يا حضور در نهادهای تصميم گير در عرصه سياست خارجی از قبيل شورايعالی امنيت ملی يا كار در مراكز پژوهشی در حوزه سياست خارجی به همراه سابقه كاری مثبت و ارتباط كاری با سازمانهای بين المللی در سابقه اجرايی فرد به عنوان شاخص مهم در اين ويژگي بايستی مورد توجه قرار گيرد.
1-3) توان روحی و جسمی مناسب :
كار درسمت وزارت خصوصا وزرات امور خارجه يك كار تمام وقت و پر فشار بوده كه حضور در جلسات -نشست ها- مذاكرات و ملاقات های مهم و مسافرتهای طولانی و مطالعه گزارشات متعدد واخذ تصميم در مواقع حساس و بحرانی از مهمترين ويژگيهای آن می باشد همين مساله نياز به توان روحی و جسمی مناسب برای اين كار را دوچندان می نمايد. از اهميت اين شغل همين بس كه هيلاري كلينتون وزير خارجه اسبق آمريكا در طول دوران وزارت خود به يكصد كشور جهان سفر كرد و به ركورد دار سفرهای خارجی در بين وزرای خارجه آمريكا تبديل شد. هيلاري كلينتون نيز قدرت و توان جسمي زياد را براي وزير امور خارجه يك ضرورت مي داند.
1-4) توانايی تعامل با دستگاههای تنظيم كننده سياست خارجی:
در فرايند تصميم سازی و تصميم گيری در سياست خارجی دستگاههای گوناگونی نقش دارند، مقام معظم رهبری- رئيس جمهور – مجلس شورای اسلامی ( كميسيون امنيت ملي و سياست خارجی به عنوان کمیسیون تخصصی)- نيروهای مسلح- دستگاههای اطلاعاتی و امنیتی – شورايعالی امنيت ملی- متخصصين و نخبگان – احزاب سياسی و افكار عمومی و رسانه ها كه همگی آنها داراي تاثير گذاری در عرصه برقراری روابط با جهان می باشند. يك وزير خارجه كار آمد بايستی ضمن تعامل مثبت و تاثيرگذار با اين نهادها بتواند يك پشتوانه قوی براي اجراي صحيح و كارساز تصميمات اخذ شده در نهادهای بالا دستی وزرات امور خارجه را براي خود فراهم و راه را براي ايجاد يك سياست خارجی كارآمد درصحنه بين المللی هموار نمايد.
1 -5) انتخاب مديران وسفرای كار آمد و بهره گيری ازتوان علمی كشور:

بر طبق اصل128 قانون اساسي سفيران به پيشنهاد وزير امورخارجه و تصويب رئيس جمهور تعيين می شوند و رئيس جمهور استوار نامه سفيران را امضاء می كند. بنا براين وزير امور خارجه نقش ابتدايی در پيشنهاد نفرات حدود 149 نمايندگي ايران در خارج از كشور ( با احتساب كنسولگريها ) را بر عهده داشته بايستی با انتخاب مديران و سفرای كار آمد در بدو انتصاب ضرورت تغيير ناگهاني آنان در طول دوره ماموريتشان به دليل ناكارآمدي را كاهش دهد . در اين زمينه رعايت قانون مقررات تشكيلاتي و استخدامي وزارت خارجه به انتخاب افراد توانمند در ساير پستهای سياسی از قبيل وابسته – دبير و رايزن در سفارتخانه ها كمك شاياني خواهد كرد.همچنين انتصاب معاونين وزير در ستاد وزارت خارجه ( پنج معاون وزير در حوزه هاي سیاسی- حقوقی وبين المللی- دیپلماسی اقتصادی- كنسولی،امور مجلس،ايرانيان و اداری ومالی) به همراه دو رئيس مركز (مركز ديپلماسی عمومی و رسانه ای و مطالعات سیاسی و بین الملی) كه قطعا بايستي نظر موافق رئيس جمهور را نيز به همراه داشته باشد از اهم اقدامات وزير امور خارجه دولت سیزدهم در جهت ايجاد تغيير و تحول متناسب در سياست خارجی و دستگاه ديپلماسی كشور است. علاوه برموارد ذكر شده بهره گيری وزارت امور خارجه در استفاده از توان علمي و پژوهشی كشور اعم از داخل وزارتخانه ( ازقبيل دانشكده روابط بين الملل و مراكز آموزشی و پژوهشی وابسته) و خارج از آن از قبيل استفاده از نظرات محققان و اساتيد و مراكز علمی اين رشته وتشكيل كارگروه های مشورتی ميان نخبگان ومديران وزارت خارجه به بهبود تصميم گيری ها و استفاده از روشهای علمی در ديپلماسی كمك شايانی می نمايد.

 2- ويژگيهای اختصاصی
با توجه به شرایط فعلی کشور در دوره تحریم ونیاز به گذر از آن و ورود به دوره جدیدی تحت عنوان "پسا تحریم" منتخب دولت سیزدهم در دستگاه دیپلماسی فارغ از هر گرایش سیاسی که در 28 خرداد زمام دستگاه اجرایی کشور را در دست خواهد گرفت، بایستی واقعیات موجود حال حاضر سیاست خارجی را در نظر گرفته و دارای ویژگیهای اختصاصی زیر جهت بهره مند کردن کشور از منافع سیاست خارجی کشور تا افق 1404 می باشد
1-2) اعتقاد به اعتدال در سياست خارجی و تعامل سازنده با جهان:
این ویژگی به عنوان شعار توسط دولتهای یازدهم و دوازدهم در انتخابات گذشته مطرح و مورد اقبال عمومی قرار گرفت. اما "اعتقاد به اعتدال" يك روش و رويه مهم در سياست خارجي تمامی دولتها است. برانگیختن حساسيتهای غیر ضرور در بين كشورهاي دوست یا مخالف با ايران و طرح مسائل انتزاعی وجنجال برانگيز نه تنها كمكی به دولت سیزدهم نخواهد كرد بلكه جبهه ای از مخالفان را در شرايط دشوار و پيچيده فعلی بر ضد ايران بسيج نموده و عملا دستاوردی براي كشور نخواهد داشت. علاوه براين تعامل سازنده با جهان وتنظیم مجدد روابط با اتحاديه اروپا و سایر کشورهای عضو برجام و برقراري روابط حسنه با همسايگان و كشورهای مهم منطقه از قبيل عربستان ( جهت حل و فصل بحرانهای کلیدی منطقه از سوریه تا یمن) بایستی نه يك شعار بلكه اعتقاد و برنامه اصلي وزير خارجه دولت سیزدهم باشد.
2-2) اعتقاد به سند چشم انداز، برنامه های توسعه و دیپلماسی اقتصادی:
در سند چشم انداز بيست ساله، ايران كشوری است توسعه يافته با جايگاه اول اقتصادی علمی و فناوری در سطح منطقه با هويت اسلامی و انقلابی الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و موثر در روابط بين الملل كه در اين سند برجايگاه اول اقتصادی- علمي و فن آوری ايران در سطح منطقه آسيای جنوب غربی تاكيد شده است بنابر اين وزير خارجه دولت سیزدهم بايستی به سند چشم انداز و برنامه های توسعه ای اعتقاد كامل داشته و براي تحقق آن برنامه مشخص و مدوني را تنظيم نمايد.علاوه بر اين فعال نمودن معاونت دیپلماسی اقتصادی و پیرو آن بخش اقتصادي سفارتخانه ها و نمايندگيهای ايران در خارج از كشور در جهت "ايجاد ثروت ملي" هم يك اعتقاد وهم يك ضرورت برای كشور مي باشد.

3-2 ) برقراری روابط متوازن با شرق و غرب و بهبود رابطه با همسايگان:
وزير امور خارجه بايد طرح و برنامه ای مشخص در جهت بهبود رابطه با غرب و تنظيم يك رابطه معقول با شرق – خصوصا چين و روسيه – را دنبال نمايد . عدم اين توازن منجر به ايجاد يك رابطه غير قابل اتكا با شرق و از دست رفتن فرصتهای مناسب در روابط با غرب شده وعدم پیگیری سیاست کاهش تنش منجر به ایجاد جو بی اعتمادی نسبت به ایران،سوظن همسایگان نسبت به اهداف ایران در منطقه و سواستفاده مجدد آمریکا از ابزار تحریم اینبار با همراهی سایر کشورهای جهان خواهد بود سیاستی که دولت ترامپ تحت عنوان فشار حداکثری دنبال کرد این بار دولت بایدن تحت عنوان دیپلماسی حداکثری با همراهی بیشتر و موثرتر همپیمانان خود اتخاذ خواهد کرد .علاوه بر اين عدم پیگیری سیاست کاهش تنش، تشديد بحران در روابط با كشورهاي مهم منطقه از جمله عربستان و سردي روابط با ساير كشورهاي حوزه خليج فارس و نهایتا بحران در سياست خارجي كشور را به ارمغان خواهد آورد. لذا اعتقاد به قراري رابطه متوازن با شرق و غرب و بهبود رابطه با همسايگان از مهمترين ويژگيهای اختصاصی وزير امور خارجه دولت سیزدهم است.
4-2) اعتقاد به حل و فصل مساله هسته ای از طریق مذاکره و حل و فصل بحران یمن در هماهنگی با ساير نهادهای تصميم گير :
يكي از چالش برانگيزترين مسائل پيش روي وزير امور خارجه دولت سیزدهم مساله هسته ای و ادامه مذاكرات ايران با گروه 1+4و آمریکا و بحران فعلي یمن مي باشد هر چند مذاکرات وین در دولت فعلی در حال انجام است اما فارغ از هرنتیجه ای اجرای برجام به عهده دولت سیزدهم خواهد افتاد لذا به جرات مي توان گفت عدم حل و فصل اين دو موضوع در دولت سیزدهم عملكرد وزير امور خارجه را به شدت تحت تاثير قرار خواهد داد و سياست تعامل سازنده با جهان بدون حل اين مسائل استراتژيك بر عملكرد دولت آينده نيزتاثير منفی خواهد گذاشت. همچنين در خصوص بحران یمن مذاکرات ایران و عربستان با وساطت دولت عراق در بغداد برگزار شده اما حل مساله یمن و بحران انسانی آن در گرو رابطه مثبت با عربستان خواهد بود، به قول باراک اوباما،رییس جمهور اسبق آمریکا تا رقابت ایران و عربستان در منطقه حل نشود مشکلات منطقه خاورمیانه حل نخواهد شد لذا بهبود رابطه ایران و عربستان واقتصادی شدن منافع کشورهای حوزه خلیج فارس در ارتباط با یکدیگر بر سایر بحرانهای منطقه تاثیر مثبت خواهد گذاشت .
5-2) دارا بودن نگاه ویژه به همسایگان ایران جهت بهره مندی از فرصتهای اقتصادی
اعتقاد ورباور به پتانسیل بالای اقتصادی کشورهای منطقه خصوصا همسایگان ایران (کشورهای آسیای میانه و قفقاز،عراق،افغانستان،پاکستان وهمسایگان جنوبی) و بازاری صادراتی به ارزش 1100 میلیارد دلار فرصتی طلایی برای بهره مندی اقتصاد کشور در دوران جدید خواهد بود، بنابراین وزیر خارجه دولت سیزدهم با نگاه اقتصادی ویژه و با تشکیل"ستاد صادرات" در وزارت خارجه و عضویت تمام دستگاههای اجرایی درگیر در موضوع صادرات، کشور را ازاین موقعیت طلایی اقتصادی بهره مند خواهد کرد.
6-2) نگاه ویژه به افغانستان
نکته مهم در بحث همسایگان، شرایط ویژه امنیتی و بسیار شکننده حال حاضر افغانستان در آستانه خروج آمریکا از این کشور و چشم انداز نگران کننده ایجاد "خلا امنیتی بزرگ" در آینده نزدیک می باشد.با توجه به تصرف برخی مناطق نزدیک به پایتخت توسط طالبان و رشد و تکثیر "داعش خراسان" در این کشور امکان تهدید و سقوط دولت مرکزی پس از خروج نهایی آمریکا از افغانستان تا ماه سپتامبر به عنوان یک احتمال جدی مطرح است لذا وزیر خارجه دولت سیزدهم بایستی پس از استقرار در وزارت خارجه، درخواست ایجاد شورایی جدید،ذیل شورایعالی امنیت ملی تحت عنوان"شورای افغانستان"( براساس اصل 176 قانون اساسی) را به رییس جمهور داده و این شورا به ریاست وزیرامورخارجه وعضویت تمامی دستگاههای امنیتی،نظامی،سیاسی و اقتصادی به طور مستمر و هفتگی تحولات افغانستان را رصد و تصمیمات لازم را اتخاذ تا از اتفاقات و غافلگیری که در سال 1377 و پس از استقرار طالبان در این کشور برای دستگاه دیپلماسی و سایر نهادها افتاد به طور جدی جلوگیری شود.
بنابراين در جمع بندي مي توان گفت وزير امور خارجه جديد ماموريت سنگين و دشواري براي ايجاد تغيير و تحول جدي در دستگاه ديپلماسي كشور براي برقراري تعامل سازنده با جهان را دارد و هر فردي كه مسئوليت وزارت خارجه را قبول نمايد راه دشواري را براي بهره مند نمودن ايران از منافع خود در صحنه بين المللي پيش رو خواهد داشت.

*عضو هیئت تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل

 

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل