دکتر حسین مفیدی احمدی پژوهشگر مسائل اروپا
روندها و عدم قطعیت های مرتبط با نحوه مواجهه ترکیه با تحریم های تیم جدید حکمرانی کاخ سفید بر علیه ایران مسئله ای است که نمی تواند از چشم تصمیم سازان کشور به دور باشد. ترکیه کشوری مهم در تضعیف رژیم تحریم ها در دور پیشین تحریم های ایران بود. با این وجود، به نظر می رسد با مداخله هم‌زمان روندهای مختلفِ با پیامدهای پیچیده ای چون تضعیف لایه هویتی غربی/ اروپایی ترکیه؛ باز امنیتی شدن نسبی غرب؛ پیوستگی اقتصاد ترکیه با اقتصاد جهانی؛ تحولات ژئوپلیتیکی منطقه و وابستگی ترکیه به واردات انرژی از جمله واردات انرژی از ایران و عدم قطعیت هایی چون سطح کنشگری فعالان اروپا در حفظ برجام و میزان اراده و توان آمریکا در محدودسازی معاملات تجاری ایران و ترکیه، پیش بینی کنش برجامی ترکیه آسان نخواهد بود.
روندها
1-روند باز امنیتی شدن نسبی غرب
در سال‌های اخیر شاهد روندی در ترکیه هستیم که بسیاری از موضوعات، در حال انتقالِ مجدد به حوزه مسائل "امنیتی شده" هستند و دامنه تهدیدات درک شده داخلی و خارجی در ترکیه در حال گسترده‌تر شدن است. ما شاهدیم که پدیده‌هایی چون جریان گولن، کردها، داعش، شبه‌نظامیان شیعه در منطقه، گروه‌های چپ و نهادهای مدنی، فعالان سیاسی و رسانه‌هایی که تهدیدکننده امنیت ملی معرفی می‌شوند، در حوزه مسائل "امنیتی شده" قرار گرفته اند. به نظر می‌رسد گرچه نمی‌توان به سهولت از واژه "امنیتی شدن غرب" استفاده کرد، ولی غرب با کاهش جذابیت و نفوذ خود در ترکیه مواجه است. به‌عنوان‌مثال ترکیه همواره اروپا و آمریکا را به حمایت از حزب کارگران کردستان و کردهای سوریه متهم کرده است. همچنین می‌دانیم که سوءظن بخش‌هایی از جامعه و برخی مقامات ترک در خصوص احتمال دست داشتن نهادهای غربی در کودتای نافرجام اخیر در ترکیه همچنان پابرجاست و استرداد آقای گولن از آمریکا، به مسئله‌ای تنش‌زا در روابط دو کشور تبدیل شده است.
2-روند تضعیف لایه هویتی غربی/ اروپایی ترکیه
به نظر می‌رسد ظهور، بروز و نقش‌آفرینی سه لایه هویتی اسلامی، ترکی و اروپایی/غربی را باید پیش‌ران اصلی سیاست‌های داخلی و خارجی ترکیه در سال‌های اخیر به شمار آوریم. بااین‌وجود با تأثیرگذاری تحولات ژئوپلیتیکی منطقه به‌ویژه انقلاب‌های عربی و تأثیر آن بر موضوعاتی چون مسئله کردی؛ انجام کودتای نافرجام در ترکیه و تضعیف شدید احتمال الحاق ترکیه به اتحادیه اروپا، شاهد تضعیف لایه هویتی اروپایی/غربی در ترکیه بودیم. مسئله‌ای که حداقل در سطح رتوریک، سیاستی ضد غربی را برساخته است و بروز رفتارهای سیاست خارجی مستقل‌تر ترکیه را به همراه تمایل این کشور به استفاده از فرصت‌های اوراسیایی و تعامل بیشتر با روسیه و ایران به همراه داشته است. به‌عنوان‌مثال در سال‌های اخیر چین و روسیه به ترتیب شریک نخست و سوم تجاری ترکیه هستند. البته ذکر این نکته لازم است که هم‌زمان با تضعیف لایه هویتی غربی ترکیه، شاهد برجسته شدن لایه اسلامی هویت و تفسیری انحصاری‌تر و فرقه‌ای‌تر از این بعد هویتی نیز بوده‌ایم. مسئله‌ای که به افزایش حساسیت این کشور در خصوص گسترش نفوذ ایران و گروه‌های شیعه در منطقه؛ ارائه کمک‌های لجستیکی و مالی و بر اساس برخی گزارش‌ها، کمک‌های نظامی به گروه‌های سلفی و غیر سلفی سوریه برای سرنگونی رژیم علوی حاکم بر این کشور و همراهی با احزاب و گروه‌های اخوانی منطقه که سطحی از تنش با کشورهایی چون مصر را به همراه آورد را نیز منجر شده است.
3-روند تحولات ژئوپلیتیکی منطقه
همان‌گونه که گفته شد تحولات ژئوپلیتیکی منطقه بر سیاست خارجی و امنیتی ترکیه تأثیر قابل‌توجهی داشته است. به‌عنوان‌مثال گرچه کنش‌های اروپا و آمریکا از جمله در حوزه مسئله کردی، ترکیه را از منظری تاکتیکی تا حدودی به محور روسیه و ایران نزدیک کرده است، بااین‌وجود ترکیه از نفوذ قابل توجه ژئوپلیتیکی روسیه و ایران در سوریه استقبال نمی‌کند. در این راستا همواره دو عدم قطعیت مهم در نحوه تأثیر ملاحظات ژئوپلیتیکی ترکیه بر کنش‌های برجامی آن وجود خواهد داشت. عدم قطعیت نخست به سطح همراهی و یا تضاد ژئوپلیتیکی ایران و ترکیه در مسئله سوریه باز می‌گردد. به‌عنوان‌مثال درحالی‌که ترکیه، محوری را با ایران و روسیه برای مدیریت بحران سوریه تشکیل داده است –که ریشه در افزایش گرایش‌های اوراسیایی این کشور دارد- بی تمایل به ایجاد محور دیگری با آلمان و فرانسه البته با حضور روسیه نیز نیست. عدم قطعیت دوم نیز به امکان استفاده ترکیه از کارت تحریم ایران، برای دستیابی به مطالباتی چون بازگرداندن آقای گولن به ترکیه و کاهش حمایت آمریکا از کردهای سوریه باز می‌گردد.
4-روند پیوستگی اقتصاد ترکیه با اقتصاد جهانی
گرچه حرکت ترکیه به سمت اقتصاد بازار و گشایش بیشتر به سمت اقتصاد جهانی عمری تقریباً چهار دهه‌ای دارد، ولی در قرن اخیر، با تمرکز بیشتر ترکیه به اقتصاد صادرات محور، شاهد افزایش فزاینده وابستگی ترکیه به اقتصاد جهانی بوده‌ایم. مسئله‌ای که آسیب‌پذیری ترکیه را از تحریم‌های بین‌المللی از جمله تحریم‌های آمریکا افزایش داده است. به‌عنوان‌مثال نظام بانکی ترکیه به شدت در ارتباط با نظام بانکی آمریکا است و در صورت قطع دسترسی بانک‌های مهمی چون هالک بانک ترکیه به نظام مالی آمریکا، ترکیه با مشکلات اقتصادی قابل توجهی مواجه خواهد شد. نکته قابل توجه دیگر آن است که ترکیه بسیار بیشتر از پیش زیر ذره‌بین نهادهای حوزه شفافیت و همچنین آمریکا قرار گرفته است. مسئله‌ای که تیغ دور زدن تحریم‌ها با استفاده از ترکیه را کند می‌کند.
5-روند وابستگی ترکیه به واردات انرژی از جمله واردات انرژی از ایران
روند وابستگی ترکیه به واردات انرژی از جمله واردات انرژی از ایران بر کنش برجامی ترکیه اثر خواهد گذارد. بخش عمده انرژی مورد نیاز ترکیه از خارج از کشور وارد می شود و این کشور وابستگی 99 درصدی به واردات برای تأمین نفت و گاز مورد نیاز خود دارد. دراین‌بین ایران حدود 45 درصد از کل واردات نفت ترکیه و 17 درصد از کل واردات گاز این کشور را به خود اختصاص داده است. در ضمن جایگزین کردن نفت و گاز وارداتی از ایران نیز با توجه به هزینه‌های بالای انتقال و ویژگی‌های شیمیایی متفاوت آن‌ها کار آسانی نخواهد بود. دیگر آنکه ترکیه به شدت نسبت به افزایش قیمت جهانی نفت آسیب‌پذیر است. بر اساس اطلاعات موجود به ازاء هر 10 دلار افزایش در قیمت جهانی نفت، تورم در این کشور نیم درصد افزایش خواهد یافت و رشد اقتصادی ترکیه 3/0 درصد کاهش خواهد یافت. در این چارچوب ترکیه تحریم‌های نفتی ایران را نیز از جمله از منظر افزایش جهانی قیمت نفت مورد ارزیابی قرار می دهد.
عدم قطعیت‌ها
عدم قطعیت های زیادی در حوزه کنش های برجامی ترکیه وجود دارد با این وجود، به نظر می رسد میزان استمرار تنش سیاسی و اقتصادی فعلی بین ترکیه و آمریکا؛ تحولات ژئوپلیتیکی منطقه؛ سطح کنشگری فعالانه اروپا در حفظ برجام و میزان اراده و توان آمریکا در محدودسازی معاملات تجاری ایران و ترکیه مهم‌تر هستند.
میزان استمرار تنش سیاسی و اقتصادی فعلی بین ترکیه و آمریکا
به نظر می رسد میزان استمرار تنش سیاسی و اقتصادی فعلی بین ترکیه و آمریکا را باید مهم‌ترین عدم قطعیتِ کنش برجامی ترکیه در نظر بگیریم. در واقع در صورت استمرار تنش فعلی، سطح همراهی ترکیه با انتظارات برجامی ایران از ترکیه فزونی خواهد یافت. البته دور از ذهن هم نیست که در آینده‌ای نه چندان دور، دامنه تنش فعلی در روابط ترکیه آمریکا کاهش یابد.
عدم قطعیت در خصوص تحولات ژئوپلیتیکی منطقه
در صورتی که از منظر ترکیه تحولات ژئوپلیتیکی منطقه به ویژه در سوریه به ضرر این کشور پیش رود، احتمال دور شدن ترکیه از مطلوبیت‌های برجامی ایران به ویژه در حوزه تحریم ها فزونی خواهد یافت.
سطح کنشگری فعالانه اروپا در حفظ برجام
اروپا به بازیگری مهم برای حفظ برجام بدل شده است. به نظر می رسد سطح همراهی ترکیه با مطلوبیت‌های ایران در حوزه برجام نیز تا حدود زیادی به گستره و عمق کنش اروپا در حفظ برجام وابسته خواهد بود. این نکته از آنجا اهمیت می‌یابد که اتحادیه اروپا همچنان نخستین شریک تجاری ترکیه محسوب می‌شود.
میزان اراده و توان آمریکا در محدودسازی معاملات تجاری ایران و ترکیه
میزان اراده و توان آمریکا در محدودسازی معاملات تجاری ایران و ترکیه به ویژه از طریق ارزهای محلی و طلا، یکی از عدم قطعیت‌های مهم برسازنده کنش برجامی ترکیه خواهد بود. البته این احتمال نیز دور از ذهن نیست که آمریکا از جمله به دلیل نگرانی از نزدیک‌تر شدن بیشتر ترکیه به روسیه و ایران، از تحریم گسترده و سریع شرکت‌های ترکیه‌ای چشم‌پوشی کند.
نتیجه
همان‌گونه که در سطور فوق به آن اشاره شد، روندهایی چون روند تضعیف لایه هویتی غربی اروپایی ترکیه و روند وابستگی ترکیه به واردات انرژی از جمله واردات انرژی از ایران، همراهی ترکیه با رژیم‌های تحریمی جدید آمریکا علیه ایران را تضعیف می‌کند. در ضمن روند پیوستگی اقتصاد ترکیه با اقتصاد جهانی و به هم پیوستگی بانکی این کشور با بانک‌های آمریکا، آسیب‌پذیری این کشور را در مقابل تحریم‌های ثانویه آمریکا افزایش می‌دهد. از دیگر سو، تحولات ژئوپلیتیکی منطقه به‌ویژه در مورد پرونده سوریه، نیز قادر خواهند بود کنش برجامی متفاوتی را از جانب ترکیه برسازند. به نظر می رسد با توجه به عدم قطعیت‌ها و روندهای مورد اشاره، سناریوی قرار گرفتن ترکیه در میانه مطلوبیت‌های آمریکا و ایران در حوزه برجام و استفاده از فرصت‌های تحریم ایران برای اقتصاد ترکیه را بتوان محتمل‌ترین سناریوی موجود دانست.
تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل