زهرا شریف زاده عضو هیئت تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل

سفر شی جین پینگ، رئیس جمهور چین به عربستان سعودی سبب امضاء توافقات دوجانبه گردید و در یک بیانیه مشترک دو کشور تأکید به حمایت قاطع از منافع اصلی یکدیگر، حمایت از یکدیگر در حفاظت از حاکمیت ملی و تمامیت ارضی و دفاع مشترک از اصل عدم تعهد کردند و مداخله در امور داخلی سایر کشورها و سایر هنجارهای اساسی حاکم بر حقوق بین الملل و روابط بین الملل را محکوم نمودند.با این حال ایالات متحده به توافقات به دیده احتیاط می نگرد.حال این سؤال مطرح است که روابط چین و عربستان چه تأثیری بر سیاست های دو کشور دارد؟  محور آسیایی به رهبری چین در مقابل محور غربی منجر به شکسته شدن تک قطبی یا حداقل کاهش شدت آن خواهد شد و  امر به بازگرداندن تعادل به نظام بین‌الملل، افزایش حاشیه حرکت برای کشورهای عربی و کاهش فشارهایی که در مرحله کنونی با آن روبه‌رو هستند، منجر خواهد شد.

عربستان سعودی بزرگترین صادرکننده نفت جهان و چین بزرگترین مصرف کننده انرژی در جهان روابط دو جانبه ای با هم دارند به طوری که چین با تجارت دوجانبه به ارزش 87.3 میلیارد دلار در سال 2021، بزرگترین شریک تجاری عربستان سعودی است. صادرات چین به عربستان سعودی به 30.3 میلیارد دلار رسید، در حالی که واردات چین از عربستان  بالغ بر 57 میلیارد دلار بوده است.از طرفی نفت و پتروشیمی عربستان سعودی بزرگترین تأمین کننده نفت چین است و بر اساس داده‌های گمرک چین، این کشور 18 درصد از کل خرید نفت خام پکن را تشکیل می‌دهد و  مجموعاً 73.54 میلیون تن (1.77 میلیون بشکه در روز) در 10 ماهه اول سال 2022 به ارزش 55.5 میلیارد دلار واردات داشته است. شرکت نفتی دولتی عربستان سعودی آرامکو قراردادهای عرضه سالانه با نیم دوجین پالایشگاه چینی دارد. در حالی که تجارت  عربستان سعودی با  آمریکا در سال  2020  معادل 19.76 بیلیون دلار بوده اما در زمینه تجارت تسلیحات نظامی با  آمریکا 17.85 بیلیون دلار در طی سال های 2013 تا 2021 می باشد در حالی که چین 254 میلیون دلار تسلیحات نظامی به عربستان فروخته است.

در اوایل سال 2022، آرامکو تصمیم گرفت یک مجتمع پالایشگاهی و پتروشیمی 10 میلیارد دلاری در شمال شرق چین بسازد که بزرگترین سرمایه گذاری خود را در دومین اقتصاد بزرگ جهان نشان دهد. قرار است این پروژه در سال 2024 عملیاتی شود، ترکیبی از یک پالایشگاه 300000 بشکه در روز و 1.5 میلیون تن در سال کارخانه اتیلن است و آرامکو قرار است تا 210000 بشکه در روز نفت خام عرضه کند.غول نفتی چین سینوپک^[1]همچنین 37.5 درصد از سهام شرکت پالایش سینوپک یانبو آرامکو ^[2]را در اختیار دارد، سرمایه گذاری مشترک با آرامکو که یک پالایشگاه 400000 بشکه در روز را در ینبع در ساحل دریای سرخ اداره می کنددر کل تفاهم نامه بین آرامکو عربستان و شاندونگ انرژی که شامل یک توافق بالقوه عرضه نفت خام و قرارداد خروج محصولات شیمیایی و همکاری در زمینه پالایش و پتروشیمی یکپارچه در چین می باشد.

دیگر اینکه آکوا پاور^[3] که بخشی از آن متعلق به صندوق سرمایه گذاری دولتی عربستان سعودی است، در سپتامبر2022 اعلام کرد با صندوق جاده ابریشم برای سرمایه گذاری مشترک در یک نیروگاه گازی 1.5 گیگاواتی در ازبکستان به مبلغ یک میلیارد دلار به عنوان بخشی از طرح یک کمربند-جاده پکن به توافق رسیده است. شرکت دولتی مهندسی انرژی چین^[4] همچنین در حال ساخت یک نیروگاه خورشیدی 2.6 گیگاواتی در الشعیبه در عربستان سعودی است که بزرگترین پروژه خورشیدی خاورمیانه است. در ضمن عربستان 9 تفاهم نامه با نهادهای چینی برای تأمین مالی، سرمایه گذاری و ساخت پروژه های انرژی پاک و تجدیدپذیر در عربستان سعودی و کشورهای ابتکاری کمربند-جاده فراهم کرده است و تفاهم نامه بین سامو^[5] مستقر در عربستان و اینوت موتور^[6] مستقر در چین برای ایجاد یک کارخانه خودروهای الکتریکی در عربستان سعودی با ظرفیت 100000 خودرو در سال بسته شده است.

دربُعد نظامی وامنیتی شرکت ارتباطات و سیستم‌های الکترونیک پیشرفته عربستان سعودی  قراردادی را با گروه فناوری الکترونیک چین برای تولید سیستم‌های محموله وسایل نقلیه هوایی بدون سرنشین در این کشور امضا کردگرچه روابط نظامی قوی عربستان سعودی با ایالات متحده ممکن است گشودگی ریاض را برای افزایش حضور نظامی چین در پادشاهی - حداقل در کوتاه مدت - محدود کند. توانایی ریاض برای مانور تنش‌های آمریکا و چین در آینده مشخص خواهد شد  زیرا واشنگتن ممکن است کشورهای شورای همکاری خلیج فارس را برای محدود کردن تعاملات خود با چین تحت فشار قرار دهد، به‌ویژه اگر پکن با تحریم‌های ثانویه آمریکا مرتبط با جنگ در اوکراین مواجه شود.همچنین شرکت های سعودی و چینی 34 قرارداد سرمایه گذاری در زمینه انرژی سبز، فناوری اطلاعات، خدمات ابری، حمل و نقل، لجستیک، صنایع پزشکی، مسکن و ساخت و ساز امضا کردند.در این راستا عربستان سعودی و چین قراردادی 995 میلیون ریالی (حدود 265 میلیون دلار) برای کمک چین به عربستان در مبارزه با شیوع ویروس کرونا امضا کردند.این قرارداد که در 2020 میان دو کشور امضا شد شامل تأمین دستگاه های تخصصی و اعزام 500 پزشک متخصص و کارشناس آزمایشگاه و نصب 6 آزمایشگاه بزرگ در مناطق گوناگون عربستان می شود.چین به موجب این قرارداد متعهد به اجرای 9 میلیون آزمایش کووید ـ 19 و اجرای آزمایش های روزانه و تحلیل ژنتیک داده ها و طراحی نقشه مناطق پرریسک و کم ریسک در عربستان است.همچنین در این قرارداد آموزش کادرهای درمانی عربستان گنجانده شده است.تمام این توافقنامه ها روابط اقتصادی بین دو کشور را تقویت می کند و عربستان سعودی را در دام طرح های کمربند-جاده چین قرار می دهددر ضمن تفاهم نامه بین دولت عربستان و هواوی برای محاسبات داده ابری و ساخت مجتمع هایی با فناوری پیشرفته در شهرهای عربستان بویژه شهر هوشمند نئوم که در حال ساخت است از برنامه های  بزرگ تنوع اقتصادی عربستان سعودی، تا سال2030 خواهد بود. در صورت موفقیت این شهر هوشمند، عربستان سعودی می تواند انتظار داشته باشد که همکاری خود با چینی ها را  از بسیاری جهات با توجه به پتانسیل بسیاری از گردشگران چینی برای بازدید از استراحتگاه های عربستان در دریای سرخ افزایش دهد.

در بُعد فرهنگی ابتسام الشهری، سخنگوی وزارت آموزش و پرورش چین، با انتشار توئیتی نوشت آموزش زبان چینی در 4 مدرسه در ریاض و 2 مدرسه در جده و 2 مدرسه در منطقه شرقیه آغاز می شود به طوری که دستور زبان چینی در گام اول به عنوان یک واحد درسی اختیاری عرضه می شود و در گام بعدی این زبان در سطحی عمومی تر تدریس می شود.همچنین چین و عربستان در پی سفر ولیعهد عربستان به چین در سال2020 توافق کردند که زبان چینی در همه مراحل آموزش عمومی و آموزش دانشگاهی در عربستان گنجانده شود.

روابط سیاسی  چین و عربستان نیز به طور پیوسته توسعه یافته زیرا روابط بین ریاض و پکن از یک رابطه مهم حاشیه‌ای به یک «مشارکت استراتژیک جامع» تبدیل شده است.با این حال، بهبود روابط چین با ایران ممکن است باعث ناراحتی رهبران سعودی شود زیرا پکن و تهران برنامه همکاری 25 ساله را در سال1400  امضا کرده بودند و چین را قادر می سازد در ازای تعهد به سرمایه گذاری های قابل توجه در اقتصاد ایران، انرژی ارزان خریداری کند.از طرفی همکاری نظامی چین و ایران باعث نگرانی عربستان است به این دلیل که پکن تاکنون علی رغم حمایت از توافق هسته ای ایران، رویکرد محتاطانه ای را در قبال تهران اتخاذ کرده است.

سلمان از چین در سرکوب مسلمانان اویغور تلویحا حمایت کرد و گفت: «چین حق دارد که دست به اقدامات ضد ترویستی بزند و مناطقی را که اندیشه تروریستی در آنها رواج دارد پاکسازی و امنیت ملی اش را تأمین کند».این اظهارات را رسانه های رسمی چین بازتاب دادند و از آن استقبال کردند. این در حالی است که حدود یک میلیون مسلمان در اردوگاه هایی در چین بازداشت شده اند و چین اعلام کرده که برای مبارزه با اندیشه افراطی آنها را بازآموزی می کند.

در گزارش دیده بان حقوق بشرذکر شده اقدامات دولت چین برای سرکوب مسلمانان اویغور از اواخر 2016 شدت گرفته است و حکومت چین این مسلمانان را تحت آزارهای جسمی و روحی و جنسی قرار می دهد، ضمن آنکه آنها به لحاظ معیشتی و زیستی نیز در شرایط سختی نگه  داشته شده اند. این گزارش افزوده که صدها هزار پیر و جوان، ازجمله زنان باردار و کودکان شیرخواره در شرایط بسیار دشوار این اردوگاه ها نگه داری می شوند.چین این اردوگاه ها را مدارس آموزش فنی و «فرهنگ سازی» می خواند.گروهی از مسلمانان اویغور از محمد بن سلمان خواسته بودند که از فرصت سفر به چین برای مذاکره با مقامات چینی جهت کاهش فشار بر مسلمانان در اردوگاه های بازداشت استفاده کند. به خصوص که عربستان به صورت سنتی مدافع حقوق مسلمانان جهان است.اما بن سلمان در اداره کشور به صورت بسیار عمل گرایانه عمل می کند و او بیشتر در پی دستاوردهایی در سیاست خارجی است.همان کاری که با اسرائیل هم می کند و بی اعتنا به گزارش ها درباره وضعیت حقوق بشری فلسطینیان در حال گسترش روابط خود با اسرائیل است.

روابط دفاعی چین و عربستان، علیرغم تعامل بیشتر اقتصادی و دیپلماتیک دوجانبه، همچنان محدود است. روابط دفاعی به رزمایش های مشترک، همکاری های ضد تروریسم، فروش برخی سیستم های تسلیحاتی و تولید مشترک هواپیماهای بدون سرنشین مسلح (پهپاد) محدود می شود.پکن ظرفیت محدودی برای رقابت با تأمین کنندگان تسلیحات غربی دارد، در حالی که ارتش سعودی وابستگی درازمدت به سخت افزار ایالات متحده دارد و به این معنی است که تسلیحات چینی به راحتی با سیستم های از قبل موجود ادغام نمی شوند..با این حال،چین به ریاض کمک کرده است تا یک برنامه هسته‌ای، از جمله یک کارخانه استخراج مخفی کیک زرد، و قابلیت‌های پرتابگر بالستیک سوخت جامد خود را راه‌اندازی کند.اگرچه ریاض ساختن تأسیسات سنگ اورانیوم در این کشور را قاطعانه رد می‌کند اما شاهزاده عبدالعزیز بن سلمان، وزیر انرژی عربستان سعودی وجود یک قرارداد با چین برای اکتشاف اورانیوم در مناطق خاص را تأیید کرده است. وی همچنین گفته است برنامه نوپای انرژی هسته ای عربستان حجم عظیمی از منبع اورانیوم دارد که قصد بهره برداری از آن را داریم و این کار به کمک شرکایمان امکان پذیر است.

نزدیکی فزاینده چین و عربستان سعودی در زمانی اتفاق افتاده که روابط چین و آمریکا مثل همیشه خصمانه است و روابط بین سعودی ها و آمریکایی ها پس از مرگ جمال خاشقجی تیره شده است. روابط چین و عربستان در این تنش ها تقویت می شود و عربستان به دنبال جایگزینی قابل اعتماد برای ایالات متحده است و چین می خواهد با آمریکایی ها در قدرت دیپلماتیک و اقتصادی رقابت کند. اما بعید است عربستان سعودی اکنون یا در آینده نزدیک به چین به عنوان جایگزینی نظامی برای ایالات متحده روی آورد زیرا روابط خوب با واشنگتن همچنان یکی از اهداف کلیدی سیاست خارجی عربستان است. با این حال، اگر شکاف در حال توسعه با واشنگتن عمیق تر شود یا ایالات متحده توجه کمتری به خاورمیانه داشته باشد، ممکن است ریاض در طول زمان به دنبال ترتیبات امنیتی-سیاسی متعددی باشد.گرچه پیامدهای فاجعه بار بهار عربی 2011، جذابیت مدل غربی دموکراسی را تضعیف کرده و  مدل سیاسی چین، حداقل آنگونه که در عربستان سعودی از نخبگان سیاسی گرفته تا شهروندان عادی درک می شود، برای اجتناب از آشوب سیاسی و ارتباط آن با ثبات و رشد اقتصادی مفید است.

عدم تمایل واشنگتن برای تعامل نظامی در خاورمیانه نگرانی هایی را در میان رهبران سعودی ایجاد کرده است که در صورت بروز درگیری نمی توان روی حمایت ایالات متحده حساب کرد. خروج سریع ایالات متحده از افغانستان در سال 2021 یکی از این نشانه ها می باشد. به نظر می رسد که عربستان سعودی در حال آماده شدن برای احتمالاتی است که ممکن است ایالات متحده تمایلی به مداخله در بحران ها نداشته باشد.از جمله عربستان، ایران را چالش اصلی امنیتی در خاورمیانه می داند صرف نظر از اینکه آیا ایالات متحده دوباره به توافق هسته ای ایران می پیوندد یا خیر. سیاست های ایالات متحده و تجدید توافق هسته ای ایران احتمالا تنش های منطقه ای را کاهش می دهد، اما ریاض از عواقب آن می ترسد.نگامی که فشار بر ایران کاهش یابد،تهران آزادتر خواهد بود تا سیاست خارجی قاطعانه را در میان مدت و بلندمدت از سر بگیرد و منافع عربستان را تهدید کند. به نظر می رسد برخی از این نگرانی های عربستان سبب شده تا به  پکن تمایل پیدا کند.به طوری که آژانس‌های اطلاعاتی ایالات متحده اعلام کرده اند عربستان سعودی اکنون  موشک‌های بالستیک خود را با کمک چین تولید می‌کند. به طور کلی، اگر نخبگان سعودی اعتماد خود را به تمایل ایالات متحده برای دفاع از منافع خود از دست بدهند، شاید به دلیل شکست در توقف برنامه هسته‌ای ایران،عربستان به احتمال زیاد برنامه های هسته ای خود را تسریع کند.

توسعه روابط با چین به برخی از متحدان، به ویژه آمریکا، و به ویژه روند دموکراتیک که سیاست سختی را در قبال عربستان دنبال می کند، پیام می دهد که گروگان یک کشور خاص نیست، حتی اگر این کشور باشد. اما عربستان سعودی جایگزین هایی برای اتحاد بین المللی خود دارد که این کشور را قادر می سازد از منافع خود محافظت کند.

از سوی دیگرچین به عربستان سعودی به عنوان یک کشور مرکزی در منطقه عرب و جهان اسلام نگاه می کند. همکاری با این کشور باعث مشروعیت بخشیدن به سیاست خارجی چین با کشورهای عربی و اسلامی و ارتقای جایگاه بین المللی آن در روابط و وزن آن در موازنه بین المللی قدرت خواهد شدبنابراین، توسعه روابط خود با عربستان سعودی با جایگاه مذهبی آن را در بهبود وجهه خارجی خود مهم می داند. علاوه بر این، به دلیل درگیری با ایالات متحده و آنچه پروژه راهبردی آن (جاده ابریشم) برای تقویت حضور - به ویژه نظامی - در منطقه عربی در آینده و موقعیت جغرافیایی عربستان سعودی و توانایی های مالی آن نیاز دارد، چین مایل است در استراتژی خود به عربستان سعودی توجه ویژه ای داشته باشد. این چشم انداز مشترک همکاری بین دو کشور به یک واقعیت ملموس تبدیل شده است.

با توجه به تغییرات کنونی که مهمترین آن افزایش فشار آمریکاست،این نتیجه را در بردارد که جهت گیری طبیعی کشورهای عربی و منافع اقتصادی، سیاسی و فرهنگی و گسترش روابط ژئواستراتژیک آنها شرقی خواهد بود نه غربی. یقیناً این محور آسیایی به رهبری چین در مقابل محور غربی منجر به شکسته شدن تک قطبی یا حداقل کاهش شدت آن خواهد شد. بنابراین، این امر به بازگرداندن تعادل به نظام بین‌الملل، افزایش حاشیه حرکت برای کشورهای عربی به سمت شرق و کاهش فشارهایی که در مرحله کنونی با آن روبه‌رو هستند، منجر خواهد شد.انتظار می رود در آینده با این روند طی شده در عربستان سعودی با توطئه ای که از طرف آمریکا و رژیم صهیونیستی هدایت خواهد شد،روبرو خواهد شد.

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل

منابع:

 Al-Makahleh ,Shehab, Cafiero,Giorgio(2022),” As US watches on, China-Saudi relations grow in importance”, https://www.aljazeera.com/news/2022/12/8/analysis-president-xi-jinping-comes-to-riyadh,pp1-15.

Al-Tamimi,Naser (2022),” Saudi Arabia’s once marginal relationship with China has grown into a comprehensive strategic partnership”, https://merics.org/en/saudi-arabias-once-marginal-relationship-china-has-grown-comprehensive-strategic-partnership

میدل ایست نیوز(2020)،"آغاز تدریس زبان چینی در مدارس عربستان سعودی"،نشانی بازیابی اینترنتی:

https://mdeast.news

El- Shinawy,Marwa(2022),”Saudi-Chinese cooperation raises concerns in United States of America”, https://dailynewsegypt.com/2022/03/30/opinion-saudi-chinese-cooperation-raises-concerns-in-united-states-of-america/ Explained Desk(2022),” New Era’ of ties between China and Saudi Arabia”, https://indianexpress.com/article/explained/china-saudi-arabia-ties-new-era-explained-8317287.

Jincui,Yu,Xiaojing,Xing, Qingqing,Chen(2022),” China, Saudi Arabia deepen relations amid development synergy”, https://www.globaltimes.cn/page/202212/1281496.shtml,pp1-5.

^[1] Sinopec

^[2] Yanbu Aramco Sinopec Refining Co (YASREF)

^[3] ACWA Power

یک توسعه‌دهنده، سرمایه‌گذار، مالک مشترک و اپراتور مجموعه‌ای از نیروگاه‌های تولید برق و تولید آب شیرین‌کن است که در حال حاضر در 10 کشور از جمله خاورمیانه و شمال آفریقا، آفریقای جنوبی و مناطق جنوب شرقی آسیا حضور دارد

^[4] China Energy Engineering Corp (CEEC)

^[5] Sumou

^[6] ENOVATE Motors