دکتر امیر هوشنگ میرکوشش

توجه به آینده از سیری تاریخی برخور داراست که به تدریج از حوزه فردی به حوزه اجتماعی کشیده شده است. علاقه انسان برای  کشف  آینده از تلاش وی برای کاستن خطرات ناشی می شود. زمان به سه بخش گذشته، حال  و آینده تقسیم شده است.زمان حال برای انسان ها به میزانی کافی شناخته شده است. شناخت گذشته وظیفه علم تاریخ است که از قبل وجود داشته و در دانشگاه ها تعدادی زیادی تاریخدان وجود دارد بدون این که تمایلی به آینده پژوهی داشته باشند. شناخت آینده  و علم آینده پژوهی بعد ازجنگ جهانی دوم و به طور آکادمیک از دهه 1960 میلادی به بعد پا به عرصه گذاشت. در ایران چند سالی است که توجه به آینده پژوهی یا باریخ شناسی[1]  مطرح گردیده است.عده ای آینده شناسی را ادامه علم تاریخ می دانند، اما تاریخی که هنوز نگاشته نشده است. بسیاری آینده شناسی  را علم و هنر کشف آینده و شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فردا می دانند.

وندل بل[2] پیش فرض های برنامه ریزی برای آینده را به شرح زیر فهرست نموده است:

• زمان به صورت یک طرفه و بدون بازگشت به پیش می رود.
• هر چیزی که در آینده به وجود می آید، الزاما در حال یا گذشته وجود نداشته است.
• تفکر درباره آینده برای کار ها و اقدامات کنونی انسان ضروری است.
• آینده به صورت کامل از پیش تعیین شده و جبری نیست.
• آینده متاثر از اقدامات جمعی و فردی انسان هاست.
• درک آینده به یک دید کلی و همه جانبه نیاز دارد.
• تعدادی از آینده ها بهتر از بقیه هستند و به عبارتی آینده مطلوب تلقی می شوند.
• در جهت یابی مسیر درست، سود مند ترین دانش، معرفت نسبت به آینده است.
• هیچ شناخت کاملی نسبت به آینده وجود ندارد.
• برخی از اتفاقات از نظر احتمال وقوع، ممکن و برخی دیگر محتمل تلقی می شود

 آيند ه پژوهي دانش و هنري است كه به انسان كمك مي كند تا وقايع، فرصت ها و تهديدهاي آينده را به خوبي بشناسد و هوشمندانه از بين آينده هاي ممکن[3]، باورکردنی[4] و محتمل[5] به انتخاب آينده هاي مطلوب[6] و مورد نظر بپردازد .روش های آینده نگاری اذعان دارد: آينده هاي ممكن در واقع تمام آينده هايي است كه مي تواند محقق شود و متناقض با علم و دانش فعلي بشر است در حالی که آينده هاي باوركردني با باورهاي انسان سازگارند و منطبق با اصول و دانش امروزي بشرهستند. آيند ه هاي محتمل آن دسته از آینده هایی هستند که احتمال وقوع آنها میرود به این دلیل که، روندمحورند. نهایتاً آينده هاي مطلوب آن دسته از آینده هایی هستند که براي ما مطلوبند .

پیشینه آینده اندیشی

آینده نگری در گذشته از قواعد و روش های علمی و شبه علمی تبعیت نمی کرد و حتی در برابر آن ها قرار داشت. در دوران باستان نوعی غیب گویی یا پیش گویی[7] وجود داشت که آینده را برای نیازمندان و به ویژه سلاطین و فرماندهان جنگی  پیش گویی می کرد.  از جمله این روش ها در معابد یونان باستان مثل معبد آپولو در کوهستان دلفی بود. مکانی مذهبی که پیام آور  سروش غیبی بود. فرماندهان جنگی در مورد استراتژی های جنگ از این پیام آور غیبی نظر خواهی می کردند. همچنین مهاجران و سیاحان قبل از حرکت به سوی مقصد خود از دلفی رهنمون می خواستند. شهر وندان عادی نیز در مورد مشکلات مربوط به سلامتی خود و یا سرمایه گذاری های خود از دلفی مشورت می گرفتند.

در سده های میانی، رویکرد به آینده بیشتر بر اساس  ترسیم یک  مدینه فاضله و جامعه خوب بود . متفکران این دوره اغلب جامعه خود را ارزیابی نموده  و جامعه مجازی و مطلوبی  را خارج از جامعه خود ترسیم می کردند. برای ترسیم مدینه فاضله ابتدا طرحی خیالی و غیر عملی برای اصلاح جامعه ارائه می شد و سپس جامعه ای  مطلوب و ایده آل  تجسم می یافت که به عنوان مدلی خیالی برای نقد جامعه موجود به کارمی رفت. توماس مور در اثر خود به نام" مدینه فاضله "[8] از روشی شبیه سناریو سازی[9] که امروزه به کار میرود استفاده کرده است. در شیوه نگاه به آینده مدینه فاضله، قضاوت های ارزشی در تحلیل ورود پیدا می کند و مدینه فاضله بخشی از یک گذار اجتماعی از جهان فئودالی به جهان مدرن تلقی می گردد. همه  تفکرات الهام گرفته از مدینه فاضله بر این باور بودند که تنها خدا می تواند کمال خلق کند و از این رو امیدی به تحقق مدینه فاضله بر روی کره زمین وجود نداشت.

پیامبران الهی نیز  در میان کرامات خویش از عالم غیب خبر می دادند  که جزء معجزه های آن ها محسوب می شد.داستان یوسف پیامبر در  مصر  و تعبیر خواب عزیز مصر  مبنی بر خشکسالی و قحطی در مصر از جمله  این کرامات است. در حقیقت پیشگویی در بسیاری از دوره ها را می توان امری پیامبر گونه دانست. با وجود خاتمه یافتن دوران پیامبران  و ختم نبوت ، اما میل و خواست انسان برای دانستن آینده افزایش یافت. در طول تاریخ افراد زیادی پا به عرصه گذاشتند که مدعی خبر دادن از آینده بودند . به عنوان نمونه نوسترا داموس[10] را می توان نام برد که مهم ترین پیشگوی دوران قرون وسطی است. نوسترا داموس آیه های بسیاری نوشته که هنوز بعد از قرن ها به تفسیر این آیات می پردازند و حتی برخی پیش بینی  حمله 11 سپتامبر به سرزمین آمریکا را به او نسبت می دهند. در فرهنگ ایران زمین نیز نمونه هایی از عارفان و صوفیان پیشگو  یافت می شود از جمله شاه نعمت الله ولی موسس فرقه دراویش نعمت الهی  که برخی شعر های این عارف را در زمره غیب گویی های وی می دانند. بنا براین از روزگار کهن تا به امروز پیش گویی و پیش بینی آینده رواج  داشته و دارد.

 

آینده پژوهی در دوران مدرن

در چند دهه اخیر آینده پژوهان به شکلی عقلائی و روشمندتر به مطالعات آینده سروسامان دادند. اندیشمندان و ایدئولوگ ها نیز همانند پیامبران  به آینده نگری پرداختند از جمله کارل مارکس  و دیگر نظریه پرداز های مارکسیسم.این تفکر خاص متفکران مارکسیسم نبود و حتی  قبل از مارکس متفکرانی مثل هگل، اگوست کنت و بسیاری دیگر  نیز به پیش بینی آینده اعتقاد داشتند. هگل  رابطه انسان با اجتماع را رابطه ای اندام وار می داند.او معتقد است برای فهم کار افراد و یا وضعیت شان باید آن ها را در اجتماع خودشان مطالعه نمود و برای شناخت اجتماع باید تاریخ و نیرو های شکل دهنده آن اجتماع را شناخت.بنا براین با دستیابی به  شناخت "روح زمانه"[11] می توان نیرو های پیش برنده[12] تاریخ گذشته، حال و آینده را شناخت و به نوعی پیش بینی جبر گرایانه رسید.

برگزاری نمایشگاهی در سال ۱۸۹۳ که در آن اختراعات و ابداعات شگفت انگیزی نظیر تلفن، لامپ برق و اولین دوربین فیلمبرداری معرفی شد، باعث هیجان عمومی گردید. در همان روزها یک نشریه مطرح، فراخوانی از ۷۴ شخصیت برجسته آن روزگاراعلام می‌کندواز آنان می‌خواهد که در مورد قرن بعدی پیش بینی‌هایی بعمل آورند. بعدها معلوم شد که پیش بینی‌های آنان تا حد زیادی خوش بینانه بوده و در ضمن، تقریباً هیچیک از رخدادهای مهم قرن بیستم نظیر اختراع اتوموبیل، رادیو و تلویزیون، بروز دو جنگ جهانی، کشف انرژی اتمی، پرواز به فضا و البته ظهور کامپیوتر در فهرست آینده نگاری[13] آنان یافت نمی‌شد.

اولین فعالیت آینده پژوهی در قالب یک تحلیل علمی در سالهای ۱۹۳۰ تا ۱۹۳۳ توسط یک گروه از محققین و با سرپرستی ویلیام اف آگبرن[14] در زمینه جامعه‌شناسی که علم نوپایی شناخته می‌شد، در آمریکا انجام شد. این گروه برای اولین بار متدولوژی‌های علمی نظیر برون یابی [15]و بررسی‌های علمی را در مورد روندهای اجتماعی روز آمریکا به انجام رسانده و ضمن انتشار اولین کاتالوگ روندها در آن کشور، موفق به آینده بینی‌های مهمی از جمله افزایش نرخ مهاجرت و ازدیاد طلاق شد. بعد از جنگ جهانی دوم  و با ورود فنآوری های جدید مثل فناوری های نظامی، فضایی و نظایر آن  و متحول شدن اوضاع سیاسی و اجتماعی جهان، اولین تلاش ها برای آینده پژوهی شکل گرفت. در این دوران کشور های صنعتی با انجام مطالعات آینده پژوهی و با سیاست های صحیح توانستند توانمندی  زیادی در این عرصه بدست آورند.  با تحول درطراحی و ساخت تسلیحات نظامی در سالهای جنگ دوم جهانی، تانک‌ها، هواپیماها و کشتی ها در مدت زمان نسبتاً کوتاهی طراحی، تکمیل و ساخته ‌شدند. اما بعدها با پیچیده ترشدن انواع تسلیحات (موشک‌های قاره پیما، زیر دریایی‌های هسته‌ای و...)، کار برنامه ریزان صنایع نظامی دشوار شد، بدین معنی که مدت زیادی مثلاً ده سال از شروع طراحی تا ساخته شدن نخستین نمونه محصول بطول می‌انجامید. در نتیجه تکنولوژی بکارگرفته شده درابتدای طراحی، در طول پیشرفت پروژه دچار تغییرات اساسی شده و اغلب در برهه ساخت نمونه نخستین، از رده خارج محسوب می‌شد. در نتیجه دستاوردهای تکنولوژی مهم دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ شامل رادار، موشک‌های بالیستیک قاره پیما و حمل و نقل هوایی از قبل پیش بینی شد.

در دهه ۶۰ آینده پژوهی به عنوان یکی از رشته‌های جدید علوم پایه ریزی شد. اولین دوره آموزشی آینده پژوهی در سال ۱۹۶۳ در انستیتو پلی تکنیک ویرجینیا تدریس شد. پس از آن وندل بل [16]سری دوره‌های آموزشی خود در دانشگاه ییل[17] را شروع کرد. پس از آن دپارتمان علوم سیاسی دانشگاه هاوایی،  دوره‌های آینده پژوهی متمرکزی در آن دانشگاه برای دانشجویان دوره‌های فوق لیسانس و دکترا ایجاد نمود. در سال ۱۹۷۴ اولین دوره تخصصی فوق لیسانس برای آینده پژوهی در دانشگاه هوستون برپا شد. بعدها مشابه این دوره در دانشگاه‌های ماساچوست، آکرون، مینه سوتا، یو اس سی و دانشگاه ایالتی پورتلند نیز دایر شد.

دو سازمان معتبر آینده پژوهی جهان یعنی انجمن آینده جهان [18](WFS)و فدراسیون جهانی آینده پژوهی[19](WFSF) در سال های 1967 در آمریکا و1973 در پاریس تاسیس شدند. در سال 1946 پروژه تحقيقاتي «رند»[20] توسط بخش برنامه ريزي راهبردي ستاد نيروي هوايي ارتش امریکا تأسيس شد. پس از مدتي، پروژه رند با كمك بنياد «فورد» به يك موسسه كه مأمور مطالعات راهبردي و بين المللي دولت آمريكا بود تبديل شد. اين موسسه پژوهشي مدتي تحت پوشش وزارت دفاع (پنتاگون) قرار گرفت و درخصوص طرح ريزي راهبردهاي دفاعي و نظامي ارتش آمريكا فعاليت نمود. در حدود سال 1970 ، موسسه رند پروژه هاي غيرنظامي را به فعاليت هاي خود اضافه كرد و به عنوان يك واحد غيرانتفاعي در شهر «سانتامونيكاي» ايالت كاليفرنيا استقرار پيدا كرد وهم اكنون به عنوان يكي از موثرترين و با نفوذترين كانون هاي فكري تأثيرگذار در حوزه تصميم گيري كاخ سفيد و جهان در آمده است. بودجه هاي مالي آن از سوي دولت فدرال، وزارت دفاع، ستاد مشترك، سازمان هاي دفاع و شركت ها و بنيادهاي خصوصي تأمين مي شود.

 

[1] اصطلاحی برای علم آینده پژوهی که نخستین بار توسط دکتر مهدی مطهر نیا ابداع گردیده است

[2] Wendell Bell

[3] Possible Futures

[4] Plausible futures

[5] Probable futures

[6] Preferable futures

[7] prophecy

[8] Utopia

[9] Scenario building

[10]  Nostradamus

[11] Spirit of the age

[12] Driving Forces

[13]  Foresight

[14] William F.Ogburn

[15] Extrapolation

[16] Wendell Bell

[17] Yale

[18] World Futures Society

[19] World Futures Society Federation

[20] (RanD (Research&Development