زهرا شریف زاده عضو هیئت تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل
پیشرفت برخی از فناوری های نوین در روابط بین الملل درحال افزایش است که یکی ازاین حوزه های جدید علمی هوش مصنوعی بوده و عرصه های مختلف همچون اقتصادی،سیاسی،نظامی وفرهنگی را تحت تأثیر قرار داده است چنانچه اگر دولت ها از قدرت هوش مصنوعی در روابط بین الملل غافل شوند،با تهدیدهای جدی روبرو خواهندشد درغیر اینصورت با بهره گیری از هوش مصنوعی به توانایی هایی دست می یابند که میتواند موجودیت دیگر کشورها را تهدیدکند.زیرا طراحی و تولید سلاح های خودران بدون نیاز به هدایت و کنترل سربازان و نیروهای مسلح،یا تولیدات صنعتی پیشرفته،ربات و میکروتراشه ها درپیشرفت و توسعه نظامی و اقتصادی وحتی سایر ابعاد فرهنگی و سیاسی کشور از هوش مصنوعی استفاده شده است.درحقیقت هوش مصنوعی می تواند بعنوان پیشران قدرتمند در تحولات آینده جهان باشد.زیرا در عصر جدید مبتنی بر هوش مصنوعی،هنجارهای جدیدی با محوریت روابط انسان-ماشین و ماشین-ماشین در حال شکل گیری است که مستقل از متغیرهای انسانی و طبیعی،سریعتر تحولات مختلف بین المللی را پیش بینی و محاسبه می کنند بگونه ای که دیپلمات ها با استفاده از لنز یا عینک واقعیت افزوده[1] یا ترشه های ایمپلنت قابل کاشت در مغز می توانند هر زیانی را به زبان محلی خود ترجمه کنند و اطلاعات آن را ارائه نمایند.از این رو سرمایه گذاری در هوش مصنوعی در همه ی جنبه ها درکشورهای توسعه یافته زمینه رقابت را با سایر کشورها فراهم کرده است.حال این سؤال مطرح است که حمهوری اسلامی ایران چه اقداماتی در هوش مصنوعی ایران در ابعاد اقتصادی،سیاسی،نظامی و فرهنگی انجام داده است؟در پاسخ به سؤال با روش تحقیق در سطح توصیفی – تحلیلی و ابزار گردآوری دادهها که مراجعه به کتب و اسناد موجود در زمینه موضوع موردنظر میباشد،می توان این فرضیه را مطرح نمود که ایران در کاربرد هوش مصنوعی در ابعاد اقتصادی،نظامی در سطح مطلوبی قرار دارد.
در ابتدا تعریفی از هوش مصنوعی ارائه داده و سپس اقدامات ایران را در هوش مصنوعی مورد بررسی قرار می دهیم. هوش مصنوعی از سه مقوله علمی شبکههای عصبی، ریاضیات فازی و الگوریتم تشکیل شده و هدف آن نزدیک سازی رفتار و پاسخ یک سامانه رایانهای به الگوهایی است که انسان براساس آنها رفتار میکند. برخی مهمترین هدف هوش مصنوعی را تولید ماشینهای دارای احساسات میداننذ که حوزة وسیعی ازدانش را دربر می گیرد كه درنقطة تلاقی میان چند دانش بزرگ دیگرازجمله علوم رایانه ای، الكترونیك،روانشناسی، زیستشناسی، زبانشناسی، منطق و فلسفه قرارگرفته است.می توان بیش ازبیست زیرشاخه برای هوش مصنوعی برشمرد كه یادگیری ماشین[2]، شناخت الگو[3]، پردازش زبان طبیعی[4]،رباتیک[5]، سامانههای خبره[6] ، شبكه های عصبی[7]،منطق فازی[8] والگوریتم ژنتیك[9] ازجمله مهمترین آنها هستند.در این راستا استوارت راسل تعریف هوش مصنوعی را در چهار دسته جای داده است:
- «سیستم هایی که شبیه انسان عمل می کنند.
- سیستم هایی که همانند انسان فکر می کنند.
- سیستم هایی که معقولانه[10] فکر می کنند.
- سیستم هایی که معقولانه عمل می کنند»
در راستای تعریف ذکر شده کشورها برای پیش بینی وقایع به الگوریتم ها به منظور تجزیه وتحلیل دادهها، پیشبینی وقایع و مشورت دادن به دولتها روی می آورند زیرا هوش مصنوعی میتواند در زمینههای مختلفی در سیاست خارجی به کشورها جهت دانستن تک تک حرکات دیگر دولت ها که ممکن است روزها، هفته ها یا ماه ها پیشتر پیش بینی آنها طول بکشد کمک کند تا تعامل با دیگر دولت ها برقرار شود. مدیریت انتظارات عمومی در کشور دیگر، تصمیمگیری بر اساس سناریوسازی و تحلیل علائم دریافتی از سخنرانیها و مواضع مقامات کشورهای دیگر ازجمله مهمترین کاربردهای هوش مصنوعی در سیاست خارجی است.همچنانکه چین یک سیستم هوش مصنوعی جدید برای سیاست خارجی موسوم به «پلتفرم پیشبینی و شبیه سازی محیط ژئوپلیتیکی» ارائه داده که پس از تحلیل حجم ریادی از داده ها، پیشنهادهایی در زمینه سیاست خارجی برای دیپلماتهای ارائه می کند.یا سامانه ی دیگر هوش مصنوعی که مبتنی بر شبیهسازی بازیها و تقابلهای راهبردی است و از نرمافزارهایی چون مدل گراف برای حل مناقشات[11]و نرمافزار تلفیقی برونو دی ماسکیتا بهره میگیرد یکی از مشاوران سیاست خارجی در ایالاتمتحده است که مدلی تلفیقی از بازیهای بیزین برای تحلیل و تجویز در زمینه سیاست خارجی به منظور پیشبینی فرایندها و نتایج منجر به مذاکرات یا موقعیتهای سیاسی منجر به درگیری، جنگ، توافق یا تجزیه وحتی برای موقعیتهای تهدید و مذاکره یا احتمال جنگ در عرصه بینالملل، سیاست داخلی یا روابط متقابل اجتماعی و کسبوکار مورد استفاده قرار می گیرد و بازیگران، کنشهای محتمل آنها و ارزیابیهای جاری، کوتاهمدت و بلندمدت از روندها، تاکتیکها و باورهای ذینفعان بازی مورد تحلیل قرار می گیرند.
حتی می توان از هوش مصنوعی در حوزههای گوناگون زندگی اجتماعی، که به نوعی میدان عمل سیاستگذاری حساب میشوند، استفاده نمودبه طوری که در سیاست گذاری و مدیریت دولت و تاثیراتش میتواند به صورت بنیادی بوده و پیش فرضها و شاخصهایی که با استفاده از آنها وضعیت و کیفیت یک حکومت ارزیابی میشود را تحت تاثیر قرار دهد. به طور مثال انواع مدلهای بهینه سازیِ توزیع یارانهها، فهم شهروندان از عدالت و کارکردهای نهادهای نظام اقتصادی را به شدت تحت تاثیر قرار خواهد داد و یا در مثال دیگر میتوان به شاخصهای مبارزه با فساد که یکی از شاخصهای اندازهگیری حکمرانی خوب به حساب میآید، اشاره کرد که به صورت جدی تحت تاثیر استفاده از الگوریتمهای جدید کشف فساد قرار میگیرند.
می توان یکی از کاربردهای هوش مصنوعی درداخل ایران را پیشبینی درست سیستمهای هوش مصنوعی از پیروزی روحانی در انتخابات ایران ذکر کرد بر اساس میانگین نتایج به دست آمده از 36 سیستم هوش مصنوعی توسط تیمهای خبره مشارکتکننده در مسابقه بزرگ هوش مصنوعی، پیشبینی انتخابات ریاست جمهوری ایران بهدست آمد و نتیجه به صورت زیر پیشبینی شد .
نام کاندیدا |
برآیند پیشبینی هوش مصنوعی |
نتیجه انتخابات |
روحانی |
57.78 |
57.13 |
رئیسی |
38.49 |
38.30 |
میرسیلم |
2.56 |
1.16 |
هاشمیطبا |
1.1 |
0.05 |
با مقایسه نتایج انتخابات و نتیجه پیشبینی هوش مصنوعی مشخص شد که متوسط خطای پیشبینی مجموعه سیستمهای هوش مصنوعی نسبت به نتایج انتخابات تنها 0.7 درصد بوده است.
در بُعد اقتصادی تولید ناخالص ملی ایران با رشد هوش مصنوعی به سطح مطلوبی رسیده و یک روند صعودی با شیب بسیار ملایم در ده سال آینده خواهد داشت به طوری هم اکنون شرکتهایی که در زمینه دستیار هوشمند در ایران فعالیت میکنند ۱۰۴ عدد است که بیشترین فراوانی را در بین شرکتها فعال در زیربخشهای هوش مصنوعی دارد و کمترین فراوانی به تنها شرکتی که در حوزه کشاورزی دیجیتال فعالیت میکند،می باشد بعد از حوزه دستیار هوشمند، اکثر شرکتها نیز به ترتیب از فعالان حوزه خدمات دیجیتال، ذخیرهسازی و تجزیه تحلیل داده، هوشمندسازی کسبوکار و فناوری اطلاعات و فضای سایبری هستند.به طوری که هوش مصنوعی میتواند تأثیرات مثبتی بر اقتصاد ایران چون:فزایش کارایی و بهرهوری نیروی کار ،ایجاد صنایع جدید و فرصتهای شغلی در زمینههای تحقیق و توسعه هوش مصنوعی و تجزیهوتحلیل دادهها،افزایش کیفیت زندگی شهروندان با ایجاد دسترسی آسان به اطلاعات و خدمات و افزایش رشد اقتصادی از طریق جذب سرمایهگذار خارجی و انتقال فناوری به داخل کشور داشته باشد.
در کنار آن نباید از اثرات منفی هوش مصنوعی بر اقتصاد ایران مانند جابهجایی شغلی،شکاف درآمدی و وابستگی به فناوری خارجی؛ غافل شد.در کل هوش مصنوعی بر اقتصاد ایران بستگی به سیاستهای دولت، میزان سرمایهگذاری در هوش مصنوعی و توانایی کشور در مدیریت گذار به اقتصاد مبتنی بر هوش مصنوعی دارد.به طوری که در سال 1399 از هوش مصنوعی برای بهبود بسیاری از جنبههای اقتصادی مانند تحول دیجیتال، اتوماسیون خدمات مالی و بهبود دسترسی به خدمات مالی مورداستفاده قرار گرفت. بهعنوانمثال، سیستمهای پرداخت دیجیتال، خدمات مالی خودکار و ابزارهای تحلیل و تحلیل پیشبینی مبتنی بر یادگیری ماشین در ایران پیادهسازی شد. بر اساس گزارش صندوق بینالمللی پول ، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی ایران در سال 1400 معادل ۴.۲ درصد بود که هوش مصنوعی می تواند آن را 3.2 افزایش دهد.لازم بذکر است که تعداد استارتاپهای هوش مصنوعی در ایران از ۲۵ مورد در سال 1396 به بیش از ۳۵۰ استارتاپ در سال 1400 افزایشیافته است. مشاغل مرتبط باهوش مصنوعی در ایران از ۳۰۰۰ شغل در سال 1396 به بیش از ۳۰۰۰۰ مورد در سال 1400 افزایشیافته است. هوش مصنوعی قادر است بهصورت بالقوه ۱۰ میلیارد دلار به گردش مالی اقتصاد ایران اضافه کند. هوش مصنوعی پتانسیل آن را دارد که تا سال 1404، بخش کشاورزی ایران را ۲۵ درصد بهبود ببخشد و همچنین هزینه خدمات درمانی ایران را تا ۳۰ درصد کاهش دهد.
از آنجاییکه طبق پیش بینی های انجام شده ، تا سال ۲۰۳۰ هوش مصنوعی در اقتصاد جهانی دارای ۱۵٫۷ تریلیون دلار سهم خواهد بود . از این سهم پیش بینی شده حدود ۶٫۶ تریلیون دلار از طریق افزایش بهره وری و ۹٫۱ تریلیون دلار نیز از طریق محل افزایش تقاضا برای محصولات و خدمات بهبود یافته بدست خواهد آمد.جمهوری اسلامی ایران نیز در حوزه هوش مصنوعی فعالیتهای زیادی از خود نشان داده به طوری که رهبر انقلاب اسلامی از «هوش مصنوعی» بهعنوان یک مسئله مهم و آیندهساز نام بردند و تأکید کردند که «این مسئله در اداره آینده دنیا نقش دارد و باید بهگونهای عمل کنیم که ایران جزو ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی در دنیا قرار بگیرد.»به همین جهت دانشگاهها ایران از جمله:دانشگاه صنعتی شریف، امیر کبیر،دانشگاه تهران،دانشگاه علم و صنعت ایران،دانشگاه خواجه نصیر طوسی،دانشگاه شهید بهشتی،داشنگاه صنعتی اصفهان،دانشگاه شیراز،دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه اصفهان تفعالیت های چشمگیری در هوش مصنوعی انجام داده اند به طوری که بر اساس آمار پایگاه نیچر ایندکس ایران رتبه سیزده با 30221 مقاله در بین ۲۵ کشور برتر در مقالات علمی هوش مصنوعی در سال 2020 کسب کرده است و چین با ۳۱۸ هزار و ۵۳۴ انتشار علمی رتبه نخست را دارد.
در بُعد کاربرد هوش مصنوعی در صنایع نظامی بنا بر تأکید گفته رهبر انقلاب جمهوری اسلامی ایران که فرمودند:" دنیا در آستانه نظم نوین است و وظیفه ایران حضور سختافزاری و نرمافزاری در این نظم است"ارتش جمهوری اسلامی در جهت استفاده از هوش مصنوعی در حوزههایی همچون خودروهای رباتیک، گلولههای توپخانهای، شبیهسازها و پهپادها که جزو مهمترین حوزههای کاربردیشدن این علم در نیروهای مسلح جمهوری اسلامی است،حرکت نمود. نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران با استفاده از هوش مصنوعی و عملیاتیکردن آن توانسته به سوی طراحی و ساخت خهپادها(خودروهای هدایتپذیر از دور) با کاربردهای مختلف حرکت کرده است. نذیر، حیدر و کاراکال خودروهای هدایتپذیر از دور(خهپاد) تولید سازمان سازمان تحقیقات و جهاد خودکفایی نیروی زمینی ارتش هستند که هر کدام از آنها کاربردها و ویژگیهای خاص خود را دارند.همچنین نیروی زمینی ارتش یک مدل ثابت از گروهی از هواپیماهای بدون سرنشین مستقل شامل یک هواپیمای بدون سرنشین بزرگ و یک هواپیمای بدون سرنشین انتحاری کوچک را ساخته است که هواپیماهای بدون سرنشین جدید میتوانند با کنترل زمینی یا با استفاده از هوش مصنوعی بر اساس اطلاعات از پیش تعیین شده ذخیره شده در هواپیمای بدون سرنشین مادر کار کنند.
به طور خلاصه اقدامات کشور ایران در هوش مصنوعی: ایجاد مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی در پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات، راه اندازی فناوری نسل پنجم در کشور و برنامه توسعه تدریجی آن، همکاری و مشارکت در ایجاد ابررایانه سیمرغ و ایجاد مرکز پردازش سریع در مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی در جهت استفاده محققان، پژوهشگران و دستگاههای حاکمیتی، انعقاد تفاهم نامه با برخی از دستگاههای اجرایی در ارتباط با شناسایی و پیادهسازی کاربردهای هوش مصنوعی در سایر بخشها نظیر بخش کشاورزی و توسعه سامانه پیش بینی زمانی و مکانی میزان شیوع کرونا در استان تهران با مشارکت ستاد کرونای تهران و پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات می باشد.بر اساس برآوردهای انجام شده سالیانه حدود ۳۰۰۰ نفر در زمینه هوش مصنوعی در کشور فارغ التحصیل میشوند و بالغ بر ۵۰۰ عضو هیئت علمی هم در حوزه هوش مصنوعی در کشور فعال هستند.و در بخش کسب و کارهای داخلی هم ظرفیتها و توانمندیهای مناسبی در بخشهای نرم افزاری و خدمات وجود دارد.در ضمن حدود ۳۰۰ شرکت در سراسر کشور در حوزههایی که به صورت مستقیم با هوش مصنوعی سروکار دارند، فعالیت دارند که البته عمده آنها در تهران فعال هستند.
هر چند اقدامات ایران در هوش مصنوعی در سطحی ملایم رو به رشد است اما توسعه آن در داخل کشور ایران با چالشهایی چون تحریمهای فناوری، محدودیتهای اینترنتی و افزایش قیمت تجهیزات همراه می باشد. این در حالی است که در جهان تکنولوژی همراه با هوش مصنوعی رو به رشد و توسعه است بگونه ای که فقط پس از 40 روز مخاطبان چتبات ChatGPT در دسترس عموم قرارگرفت و تعداد آن به ۱۰ میلیون کاربر رسید ویا تعداد مخاطبین برای اینستاگرام ۳۵۵ روز زمان برد.همچنین ضعف در همکاریهای بینالمللی، عدم وجود مرکز تحقیقاتی تخصصی در حوزه هوش مصنوعی، ارتباط ناکافی دانشگاه و صنعت و رویکرد مقاله محوری در دانشگاهها به جای مساله محوری در حوزه هوش مصنوعی و عدم تمایل شرکتهای بزرگ قدیمی و دولت برای استفاده از هوش مصنوعی از دیگر چالش ها می باشد.در نهایت اینکه عدم توجه به آموزش، هم در سطح آکادمیک و دانشگاهی و هم در زمینه افزایش مهارتهای تخصصی منابع انسانی و نیروی کار و مهمتر از آن هم افزایش آگاهی مدیران در زمینه هوش مصنوعی می باشد. زنگ خطر دیگر مقوله مهاجرت نخبگان و دانشآموختگان برتر کشور می باشد در این راستا با ارائه بستههای حمایتی ویژه توانستهاند از ۲۵ نخبه ایرانی،23 نفر را از دانشگاههای شاخص آمریکایی، اروپایی و استرالیا به کشور بازگردانند.
اهداف کلان توسعه هوش مصنوعی برای تحقق چشم انداز در حوزه های پژوهش، قانون و مقررات، پذیرش، رشد اقتصاد، سرمایه گذاری، نیروی کار و زیرساخت پردازشی و ذخیره سازی برای انجام 80 درصد از پژوهش های حوزه ی هوش مصنوعی در راستای رفع نیازهای فعلی و آینده کشور در یک محیط قانونی وبا اخلاقی پویا وبه کارگیری 45 درصدی هوش مصنوعی در دولت وصنعت با سهم 12 درصدی هوش مصنوعی در تولید ناخالص ملی با سرمایه گذاری 8 میلیارد دلاری در 1410 تبیین شده است که می تواند به نرخ اشتغال 8/1 درصدی در حوزه های مرتبط با هوش مصنوعی و تربیت حداقل 600 هزار نفر متخصص در هوش مصنوعی منتهی شود. حتی توسعه هوش مصنوعی می تواند حداقل ۱۰۰۰ شرکت با حداقل درآمد سالانه ۱.۵ میلیون دلاری و ۱۰ شرکت بزرگ با حداقل ۵۰ میلیون دلاری ایجاد نماید .
تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل
منابع:
ایلنا(1401)،" هوش مصنوعی چیست و چهقدر در اقتصاد ایران رشد کرده است؟"کد خبر:1330491،بازیابی نشانی اینترنتی:
https://www.ilna.ir/fa/tiny/news-1330491
رحیمی،سحر(1401)،" تاثیر هوش مصنوعی براقتصاد ایران و جهان"،بازیابی نشانی اینترنتی :
https://virgool.io/technologynews-ir
خبرگزاری مهر(1400)،" ایران در آینه هوش مصنوعی جهان/ رتبه دانشگاهها و آمار تولید علم "،بازیابی نشانی اینترنتی:
https://www.mehrnews.com/news/5363635
دنیای اقتصاد(1400)،" تکاپوی ایران برای به کارگیری هوش مصنوعی"،شماره روزنامه: ۵۲۵۵ ،شماره خبر: ۳۷۹۴۷۶۸،بازیابی نشانی اینترنتی:
رسانه پدافند غیرعامل(1400)،" الزامات ایران برای دستیابی به رتبه بالای جهانی در هوش مصنوعی "،بازیابی نشانی اینترنتی:
https://paydarymelli.ir/000HkC
ریاست جمهوری،مرکز همکاری های پیشرفت وتوسعه(1401)،" ۴۰ اقدام اساسی برای توسعه ملی هوش مصنوعی ترسیم شد"،بازیابی نشانی اینترنتی:
زندی زند،میلاد(2020)،" جایگاه هوش مصنوعی ایران در جهان، علمی نوپا ولی پر افتخار"،بازیابی نشانی اینترنتی:
صحافی،محسن(1396)،" موفقیت شگفت انگیز سیستمهای هوش مصنوعی در پیش بینی انتخابات ایران"،بازیابی نشانی اینترنتی:
https://farnet.io/1396/02/180539/ai-system-correctly-predicted-last-iranian-presidential-election/
فارس نیوز(1401)،" «ایران استوار، 44 سال افتخار»رباتهای ایرانی؛ قاتل تانکهای آبرامز و مرکاوا"،سیاسی-امنیتی و دفاعی،بازیابی نشانی اینترنتی:
مجیدزاده،رضا(1399)،"کاربرد هوش مصنوعی در سیاست خارجی"،شورای راهبردی روابط خارجی،نشانی بازیابی اینترنتی:
https://www.scfr.ir/fa/30030101/125202
هوشیو(1401)،" نگاهی به جایگاه هوش مصنوعی در ایران از ابعاد گوناگون"،بازیابی نشانی اینترنتی:
Norvig, P., & Russell, S. (2021),”Artificial Intelligence: A Modern Approach, Citeseer Publications”, 4th Editions
[1] Augmented Reality(AR)
ترکیب اطلاعاتی که در دنیای واقعی وجود دارد و اطلاعاتی که توسط کامپیوتر(تلفن همراه، تبلت و ...) ساخته می شود.در واقع فناوری واقعیت افزوده اطلاعاتی را به واقعیت موجود می افزاید و به کاربر نمایش می دهد.
[2] - learning machine
[3] - pattern recognition
[4] - natural language processing
[5] - robotic
[6]- system expert
[7] - neural network
[8] - faze logic
[9] - genetic algorithm
[10] rationally
[11] Graph Model for Conflict Resolution (GMCR)