دکتر امیر هوشنگ میرکوشش

در بخش های قبلی در مورد تهاجم روسیه به اوکراین و نقش بازیگران کلیدی آن از جمله روسیه، اوکراین و چین و آمریکا مباحثی مطرح گردید. در بخش پایانی به نقش ایران در جنگ اوکراین ونیز تاثیر آن بر منافع ملی ایران خواهیم پرداخت.

جنگ اوکراین و شرایط جدید بین المللی فرصت ها و تهدید های بالقوه ای را برای ایران به وجود آورد. در سطح منطقه ای این بحران می تواند مجموعه ای از چالش های راهبردی را برای تهران به همراه داشته باشد.برای جنگ اوکراین سه سناریو در ارتباط با ایران می توان طرح نمود :1- خروج روسیه از باتلاق جنگ2-فرو رفتن بیشتر در باتلاق و 3- جنگ فرسایشی

به دلیل جغرافیای سیاسی و راهبردی ایران ،در هر سه سناریو یکی از نقاط آسیب پذیر جهان، ایران است. در سناریوی اول روسیه به ایران به عنوان کارت بازی با غرب نیاز دارد ، در حالی که پیروز این سناریو می تواند اسرائیل باشد و ایران می تواند کارت بازی با اسرائیل باشد.در سناریوی دوم ایران بیش ترین آسیب را خواهد دید چون تحت فشار روسیه ، غرب و اسرائیل قرار خواهد گرفت و همچون گوشت قربانی خواهد شد و احتمال دارد هر سه کشور ایران را به این نقطه خطرناک شیفت دهند. سناریوی سوم نیز مثل سناریوی دوم است با این تفاوت که در آن صورت به سختی می توان بی طرف ماند و وارد منازعه ای خواهیم شد که نقشی در مدیریت آن نداریم  به نظر می رسد که با فرسایشی شدن جنگ این سناریو در حال تحقق است.

فرصت های اقتصادی از دست رفته ایران در جنگ اوکراین

با شروع جنگ اوکراین و محدودیت صدور گاز روسیه به اروپا، منافع ملی و اقتصادی ایران ایجاب می کرد که به عنوان یکی از اصلی ترین منابع گاز جهان و در راستای منافع ملی ایران به سرعت خلاء حضور روسیه در گاز رسانی به اروپا را پر نماید و با افزایش قدرت چانه زنی در جهان به اهرمی برای کاستن فشار غرب دست یابدکه به موازنه قدرت به نفع ایران و برجسته شدن نقش ایران به عنوان تامین کننده گاز اروپا بیانجامد.  

با تهاجم روسیه به اوکراین صدور غلات و گندم اوکراین دچار چالش شد که با تفاهم این دو کشور و با میانجیگری ترکیه صدور غلات برای مدتی امکان پذیر شد ، اما اخیرا روسیه با بمباران انبار های گندم و غلات عملا توافق نامه را نقض نمود و جهان را وارد بحران غذایی نمود. ایران سال ها از غلات و گندم اوکراین برای رفع نیاز های خود استفاده می کرد که با شروع جنگ و عدم صدور عملا از دسترسی به  بازار گندم و غلات اوکراین محروم گردید.

روسیه به دلیل محدودیت های صدور نفت و گاز به اروپا ، اقدام به صدور نفت و گاز خود به چین و هند با تخفیفات قابل ملاحظه نمود که این کار عملا بر بازار صادرتی ایران و قیمت های تاثیر منفی بر جای گذاشت.

با شروع جنگ و صدور فولاد روسیه به مشتریان آسیایی مثل چین،کره جنوبی، تایلند و افغانستان، قیمت فولاد دچار کاهش شدید گردید که این مورد هم بر صادرات و قیمت محصولات صادراتی فولاد ایران تاثیر منفی بر جای گذاشت.

تحریم نفت و گاز ایران و نیز تحریم های مالی و بانکی و تحریم کشتیرانی با شروع و ادامه جنگ اوکراین تشدید گردید و زیان های فراوانی را به ارمغان آورد.

به طور کلی جنگ اوکراین فرصت های اقتصادی ایران، از قبیل صدور نفت و گاز به اروپا و سرمایه گذاری  ، تشدید تحریم ها وموارد ذکر شده،را از دسترس ایران خارج نمود وخسارات جبران ناپذیری را بر اقتصاد و منافع ملی ایران تحمیل  نمود.

جنگ اوکراین و تهدید های پیش روی ایران

حمایت ایران از روسیه در جنگ اوکراین تهدید های زیادی را متوجه ایران و منافع آن نموده است:

• با شروع و ادامه جنگ اوکراین، روسیه به مخالفت با برجام و ساماندهی مجدد آن پرداخت و در راه مذاکرات ایران و 1+5 موانعی را ایجاد کرد. روسیه تا کنون از ایران به عنوان کارت بازی در مذاکرات برجام استفاده نموده تا بتواند امتیاز های لازم از غرب را دریافت نماید، بنا براین به نتیجه رسیدن برجام و احتمالا روابط بهتر ایران با آمریکا و غرب جزء اولویت ها و اهداف سیاست خارجی روسیه نیست.
• عدم محکوم کردن تهاجم روسیه به اوکراین در ابتدای جنگ از طرف ایران و در ادامه حمایت ضمنی از روسیه در جنگ و بنا بر نظر منابع نظامی وسیاسی غربی حضور پهپاد های ایرانی در جنگ اوکراین می تواند تهدیدی برای امنیت ملی ایران باشد.
• تشدیدجنگ اوکراین و تحریم های بی سابقه روسیه از طرف آمریکا و متحدان آن به تحریم ایران مرتبط با بحران اوکراین نیز تسری پیدا کرد.
• نزدیکی روسیه به اسرائیل و کشور های عربی و دادن امتیاز هایی به این کشور ها تاثیری منفی بر موقعیت ایران در منطقه داشته است که حمایت اخیر روسیه از امارات در مناقشه جزایر ایرانی از تبعات این نزدیکی است.
• ایجاد دو قطبی سازی در منطقه و نیز موازنه تهدید در خاورمیانه پس از بحران اوکراین.
• امنیتی سازی ایران از طرف غرب و احتمال اجرای مکانیسم ماشه و نیز شکایت اوکراین از ایران به دادگاه لاهه در جهت اخذ خسارات جنگ از ایران.

با توجه به همکاری های ایران با روسیه در جنگ اوکراین و نیز گسترش روابط دو کشور در حوزه های مختلف این پرسش مطرح می شود که روابط روسیه ایران استراتژیکی است یا تاکتیکی؟ پاسخ به این پرسش ابعاد مختلفی دارد که مهم ترین بعد آن رفتار سیاست خارجی دو کشور است که کاملا متفاوت است.  روابط روسیه با کشور های دیگر بر مبنای رقابت است و نه دشمنی و منافع ملی  مهم ترین اصل سیاست خارجی این کشور محسوب می شود. بنابر این سیاست خارجی این کشور واقع گرایانه و عمل گرایانه است.از طرف دیگر سیاست خارجی ایران مبتنی بر صدور انقلاب ، ایدئولوژی و آرمانگرایانه است و مبتنی بر دشمنی با آمریکا ، نابودی اسرائیل و موارد دیگر. مبنای سیاست های روسیه بر اساس بازی با حاصل جمع جبری غیر صفر است روسیه وارد دو قطبی سازی نمی شود و به دنبال بازی برد برد  و بها دادن به دیپلماسی و مذاکره است که  از اصول سیاست خارجی این کشور می باشد. در حالی که ایران در رابطه با غرب و آمریکا و نیز متحدان منطقه ای آن ها بر اساس بازی با حاصل جمع جبری صفر تصمیم گیری و اجرا می نماید و به دنبال دو قطبی سازی دشمنی با آمریکا و نابودی اسرائیل است. بنا براین روابط روسیه و ایران با توجه به تعارض های موجود تاکتیکی است و نه استراتژیکی و بر اساس آن همکاری ایران با روسیه در سوریه و اوکراین روابطی تاکتیکی است زیرا روسیه با توجه به موارد فوق نمی تواند در کنار ایران به عنوان یک شریک استراتژیک بماند.

تقابل روسیه و آمریکا در اوکراین از منظر رئالیسم تهاجمی

رئالیسم تهاجمی 5 مفروض دارد:  1) قدرت های بزرگ به عنوان بازیگران اصلی و عمده در سیاست جهان هستند که در یک نظام آنارشیک اقدام می کنند. 2) همه کشور ها از میزانی از توانایی نظامی تهاجمی برخوردارند. بنابراین هر کشوری قادر است تا به همسایگانش ضربه و خسارت وارد سازد. این توانایی ها متفاوت است و در طول زمان تغییر می کند. 3)کشور ها هرگز نمی توانند  از نیات کشور های دیگر مطمئن باشند چون بر خلاف توانایی های نظامی کشور ها ، نیت آن ها را نمی توان به صورت تجربی بدست آورد. بنا براین نمی توان به نتیجه قطعی رسید که یک کشور طرفدار وضع موجود است یا تجدید نظر طلب 4) هدف اصلی کشور ها حفط بقاست. 5) دولت ها کنشگران عاقل هستند و با اتخاذ راهبردهایی به دنبال بیشینه سازی بقای خود هستندو البته این بدان معنی نیست که کشور ها دچار اشتباه محاسبات نخواهند  شد.

مجموع این 5 مفروض موازنه قدرت ،حفظ قدرت و بیشینه سازی آن است.دولت ها در صدد بیشینه ساختن قدرت خود هستند و حتی هژمون نیز به دنبال آن است تا از ظهور رقبای خود جلوگیر کند. رقابت روسیه و آمریکا در این چارچوب قابل تحلیل است. هدف استراتژیک آمریکا اشاعه نظم مورد نظرش در جهان  و یکپارچه کردن جهان در چارچوب ارزش ها و الگو های سیاسی و اقتصادی غرب و تامین منافع خود به شکل ساختاری است. روسیه به دلیل تنزل جایگاه خود پس از فروپاشی اتحاد شوروی نارضایتی خود را با ورود به مناقشات سوریه و اوکراین نشان داده و به دنبال حفظ ساختار فعلی و تلاش برای عدم تنزل از جایگاه خود با استفاده از راهکار های رئالیسم تهاجمی است. مرشایمر معتقد است که دو قدرت تا جایی پیش خواهند رفت که هزینه های آن ها منجر به بر هم خوردن ماهوی نظم موجود نگردد. حال با توجه به این نظریه ورود ایران به این جنگ با حمایت از روسیه در ابعاد مالی و نظامی چگونه قبال تحلیل است؟

تاثیر بحران اوکراین بر منافع ملی ایران

بحران اوکراین در سه سطح داخلی، منطقه ای و بین المللی بر منافع ملی ایران  تاثیر خواهد داشت.

سطح داخلی

• در سطح داخلی منافع اقتصادی ایران با تحریم های بیشتر و نیز از دست رفتن فرصت ایران در گاز رسانی به اروپا تحت تاثیر قرار گرفته است، که این مورد در ابتدای مقاله بیان گردید.
• شکل گیری الگوی جدایی طلبی موضوع دیگری است که می تواند منافع حیاتی ایران را مورد تهدید قرار دهد.الحاق کریمه و مناطق اوکراین به روسیه اگر رویه و الگو شود برای کشور هایی که دارای تنوع قومی و زبانی هستند به ویژه اگر این تنوع در نقاط مرزی باشد و رفتار های گریز ازمرکز نیز وجود داشته باشد یک تهدید محسوب می شود.ایران کشوری است با تنوع قومیتی بالا و حداقل در 4 منطقه مرزی کشور این تنوع بروز و ظهور دارد. روس ها از حق تعیین سرنوشت سوء استفاده کردند که در آینده می تواند دامن خود روسیه را هم بگیرد. اگر توسل به زور و ضمیمه دیگر کشور ها قاعده شود می تواند پاشنه آشیلی بر ای کشور هایی مثل ایران باشد. بنا براین تا هنوز فرصت  باقی است ایران باید تهاجم روسیه به اوکراین و الحاق خاک این کشور به روسیه را در ابعاد بین المللی و منطقه ای محکوم نموده و خواهان بازگشت روسیه به مرز های قبلی گردد.
• جنگ اوکراین می تواند هزینه های مالی و اقتصادی زیادی را بر ایران تحمیل نماید. با توجه به تحریم های هوشمند غرب علیه روسیه، این کشور به دنبال استفاده از امکانات اقتصادی و تجاری ایران است در حالی که ایران خود به دلیل تحریم ها و مشکلات اقتصادی فراگیر امکان کمک به این کشور را ندارد و در صورت ورود به این مرحله احتمالا با تحریم های بیشتری مواجه خواهد شد و فرو پاشی اقتصادی دور از ذهن نیست.

سطح منطقه ای

• در سطح منطقه ای نیز بحران اوکراین پیامد های زیادی برای ایران دارد از جمله در منطقه خاورمیانه و قفقاز.
• افزایش قدرت شرکای منطقه ای ناتو از جمله ترکیه به ضرر منافع ملی ایران می باشد. ترکیه با اتکا به قدرت ناتو ونیزبه دنبال نفوذ درکشور های آسیای مرکزی و قفقاز است . مناقشه آذربایجان و حضور ترکیه و اسرائیل در این کشور پس از جنگ اوکراین تشدید شده که خود از پیامد های این جنگ است و حضور ناتو و متحدانش در منطقه، منافع ملی ایران را تحت الشعاع قرار خواهد داد.
• حضور فعال عربستان در میانجیگری در جنگ اوکراین با توجه به روابط خوب این کشور با طرفین مناقشه نشان از اوج گیری قدرت منطقه ای عربستان داردکه رقیب ایران در منطقه محسوب میشود.
• دخالت روسیه و چین در موضوع جزایر ایرانی و حمایت ضمنی از امارات نیز نشان از محاسبات اشتباه ایران در حمایت از روسیه در جنگ اوکراین و نیز اشتباه محاسبه در میزان حمایت چین از ایران دارد.
• حضور اسرائیل در منطقه و احتمال آغاز روابط رسمی با عربستان ، ایران را در موقعیت خطرناکی در منطقه قرار خواهد و از این منظر توافقات ایران و عربستان نیز می تواند به سرانجام مهمی منتهی نشود.

سطح بین المللی

سیاست خارجی ضد سیستمی ایران با تهاجم روسیه به اوکراین و حمایت ایران از این کشور تشدید شده است و می تواند پیامد های سنگینی برای ایران داشته باشد. تحریم های بین المللی ناشی از حمایت ایران از روسیه در این راستا قابل تحلیل است.ادامه روند حمایتی ایران می تواند پیامد های بیشتری داشته باشد از جمله احتمال شکایت اوکراین از ایران به دادگاه لاهه و درخواست خسارات جنگ از ایران ، زیرا از نگاه غرب و اوکراین ایران متحد کلیدی روسیه در جنگ اوکراین محسوب می شود. با شکست مذاکرات برجام و تشدید جنگ در اوکراین و نیز مسائل داخلی ایران روند تحریم ها و محکومیت های بین المللی علیه ایران تشدید خواهد شد و شرایط را برای اجرای مکانیزم ماشه و بازگشت قطعنامه های شورای امنیت هموار خواهد کرد و منافع ملی و حیاتی ایران را در معرض خطر و نابودی قرار خواهد داد.

نتیجه گیری

آیا ماهیت روسیه تغییر کرده است؟آیا روسیه پوتین تفاوت ماهوی با امپراتوری سرخ و حکومت تزار ها دارد؟ پاسخ به این پرسش ها می تواند در جهت منافع ملی ایران ارزیابی گردد.پاسخ روشن است: روسیه همان روسیه است و فارغ ار بعضی تفاوت ها به نظر می رسد که در منطق ژئو پلیتیک آن و تمایل ذاتی به گسترش قلمرو و کشور گشایی تغییر نکرده است.  تهاجم روسیه به اوکراین خود گواه بر این مدعاست. شاید تنها تفاوت آن با گذشته ، خوش اقبالی ایران، هنگام فروپاشی شوروی بود که با استقلال جمهوری های آسیای مرکزی و قفقاز و فروپاشی روسیه مرز زمینی خود  با ایران را از دست داد و عملا کمربندی امن در مرز های شمالی ایران شکل گرفت. تجربه و سنت حکمرانی روسیه و نیز بلند پروازی های پوتین در چشم اندازی استراتژیک باید مایه نگرانی ایران باشد.

 رابطه کشور ها از سه الگو پیروی می کند: وابستگی، هم بستگی و همراستایی. به عنوان مثال رابطه عربستان و بحرین از الگوی وابستگی پیروی می کند.رابطه آمریکا و اسرائیل از نوع هم بستگی عمیق است، اما ایران  و روسیه نه وابسته اند و نه هم بسته بلکه دو کشور هم راستا هستند.هم راستایی وضعیتی است که دو کشور علیرغم تضاد های بنیادین در الگوی حکمرانی،چشم انداز های راهبردی، ژئوپولیتیک و رقایت های پیدا و پنهان در گذشته و حال به صورت موقت و تاکتیکی در کنار هم قرار می گیرند. این رابطه اگر چه کاملا خالی از وجوه استراتژیک نیست اما به طرز معنا داری به نظام های حاکم و حتی ویژگی های رهبران آن ها بستگی دارد. باید در نظر داشت که این هم راستایی نیز تاریخ مصرف دارد و  تا جایی ادامه دارد که روسیه در جهت اهداف خود بتواند ازکارت ایران  برای اخلال در نظم بین الملل بهره گیرد. روابط راهبردی روسیه با عربستان، اسرائیل و ترکیه نشان از رفتار های روسیه مبتنی بر منافع ملی است و این درست نقطه ای است که ایران باید به آن برگردد: منافع ملی ایران.

این موضوع در مورد چین هم صادق است. چین بر اساس نظم بین الملل حاضر نشد برای روسیه  تسلیحات ارسال کند و به نوعی تحریم ها علیه این کشور را نیز رعایت کرد . روابط ایران و چین نیز از همین الگو پیروی می کند و چینی ها حاضر به سرمایه گذاری کلان و استراتژیک و انتقال فناوری نیستند ، در حالی که با عربستان 400 میلیارد دلار قرارداد  با شرط انتقال فناوری دارند و در جهت افزایش سرمایه گذاری ها دراین کشور گام بر می داند.

چین و روسیه  در استراتژی ضد غربی خود نقشی فرعی و موقت برای ایران قائلند  ایران راهی جز بهبود روابط با غرب ندارد و برای شروع می تواند از جنگ اوکراین و پیامد های آن فاصله گیرد و  برای حفظ منافع ملی ایران روابط خود با غرب و آمریکا را متوازن نماید تا از فرصت طلبی ها و خطرات احتمالی روابط نا متوازن با چین و روسیه جلوگیری نماید.

قسمت های قبلی را از لینک های زیر دریافت کنید:

جنگ اوکراین و آینده نظم بین الملل(بخش اول)

جنگ اوکراین و آینده نظم بین الملل(بخش دوم)

جنگ اوکراین و آینده نظم بین الملل(بخش سوم)

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل