رضا میرزایی کارشناس ارشد روابط بین الملل

عربستان در هفته‌های گذشته پیامی به آمریکا و اسرائیل رسانده و در آن تأکید کرده : ما اسباب‌بازی‌های کودکانه و گام‌های کوچک در مسیر عادی‌سازی (توافق با اسرائیل) را نمی‌خواهیم، ​​بلکه خواهان گام‌های مهمی هستیم.معامله سیاسی را بیشتر ملقب به هنر نموده اند(هنر معامله سیاسی). این هنر بیشتر متمرکز بر مذاکرات سیاسی موفق بوده پایه منطقی آن، تفکر غیر صفری می باشد. شاید بتوان گفت معامله سازی در سیاست از یک الگوریتم پیچیده تبعیت می نماید و الزامات گسترده ای دارد، از فرصت یا زمان مناسب گرفته تا جستجو یا برساخت هدف مشترک ، یا مثلا برآورد هزینه های مبادله سیاسی(که علاوه بر مصرف منابع ملی، بیشتر ساختار نهادهای امنیتی را شکل می دهد!) و البته موارد دیگر...

آنچه که مهم به نظر می رسد آنست که طراحی و بهره برداری از این الگوریتم پیچیده تا حد زیادی تحت تأثیر مواضع سیاسی کشورها می باشد. البته اینجا یک اشتباه یا برداشت غلط از مواضع سیاسی یا به عبارتی ایدئولوژی ممکن است وجود داشته باشد که در مفهوم بی سیاستی (Apoliticism) خلاصه می شود. در سطح سیاست بین الملل بی سیاسی می تواند به معنای­ بی­تفاوتی یا ضدیت نسبت به همه گرایش های سیاسی باشد. اینجا این برداشت احتمالی است که گستره فکری فرد یا افراد تاثیر گذار در یک تصمیم سیاسی بدلایلی نیازمند درک شرایط موجود و فرصت سازی است که در غیر این صورت باید شک داشت!؟ چرا که تاریخ خطرات بی تفاوتی و بی سیاستی را بخوبی نشان داده است. این برای ما مهم است!

خاورمیانه (با تعریف دهه۱۹۰۲) یک منطقه استراتژیک است. در کنار تاریخ و تمدن ،فرهنگ همچنین برخی سوابق علمی/ فلسفی مهم ، از نظر اقتصادی، خاورمیانه به خاطر ذخایر عظیم نفتی خود شناخته شده است . همچنین به عنوان خانه سه دین بزرگ جهان شناخته می شود(مسیحیت، اسلام و یهودیت). خاورمیانه به دلیل موقعیت اقتصادی، مذهبی و جغرافیایی خود در مرکز بسیاری از مسائل جهانی و امور سیاسی قرار داشته است. از طرفی در خاورمیانه نقاطی مانند دریای سرخ، کانال سوئز و خلیج فارس و ... از جمله نقاط اصلی دسترسی به آسیا محسوب می شوند. خاورمیانه از دیرباز یکی از بی ثبات ترین مناطق جهان بوده است و شاید بتوان گفت با اینکه هنوز هم هیچ چشم انداز واضحی برای تغییر در آینده نزدیک وجود ندارد، با اینحال بدلایلی امکان تغییر بوجود آمده است. معمولا بی ثباتی این منطقه نتیجه درگیری ها و تنش های مداوم و انواع تنش ها و اختلافات سیاسی/ مذهبی است. منابع طبیعی در دسترس و تقریبا مجانی نیز عامل فزاینده در چنین مناقشاتی بوده است، و از طرفی چرخه اقتصاد (پایه های کاپیتالیسم) بازگشت کالا به چنین مناطقی را بیشتر به سلاح اختصاص داده است!؟ که اینجا نخبگان،سیاستمداران، روشنفکران، و حتی مردم این مناطق در چنین نتیجه‌ای نیز بی تقصیر نبوده اند. شاید هم بتوان به لحاظ تاریخی گفت که گریزی در این مسئله نبوده است! چنین محلی، منطقه خوبی برای معاملات سیاسی است یا شاید هم به جهت ثبات نیازمند مداخلات سخت یا به عوض معاملات سیاسی بزرگ باشد که سیاست های مربوط بیشتر از سوی قدرت های بزرگ یا دولت هژمون در این منطقه اعمال می شود، با اینحال این موضوع دیگر اختصاصی محسوب نشده و فضای بازتری برای بازیگران منطقه ای نیز فراهم شده است که متاثر از هندسه قدرت در روابط قدرت های بزرگ در دوره گذار و...، همچنین امکانات و محذورات بازیگران می باشد.

در این میان بازیگری برخی کشورها ، به نظر بطور حساب شده ای در حال گسترش می باشد. به عنوان نمونه عربستان و ترکیه از جمله بازیگران اقتصادی بزرگ با فاصله قابل توجه با ما، در منطقه حساب می شوند. در تازه‌ترین چشم‌انداز اقتصاد جهان در سال 2023 که توسط سازمان بین‌المللی پول (IMF) ارائه شده است،   تغییرات در منطقه خاورمیانه قابل توجه است، اقتصاد عربستان و ترکیه به گروه اقتصاد‌های بالاتر از هزار میلیارد دلار (تولید ناخالص داخلی (GDP)) پیوسته‌اند و امارات در جایگاه بعدی است.در این گزارش اندازه اقتصاد ایران فقط ۳۶۸ میلیارد دلار برآورد شده است. این در حالی است که کشور چین نیز بر سرمایه گذاری استراتژیک در این منطقه تکیه نموده است. البته شاید بتوان گفت حضور چینی ها را باید به فال نیک گرفت چرا که حضور رتبه دو اقتصادی جهان در این منطقه هر چند اثرات اقتصادی اش در منطقه بیشتر خواهد بود اما اثرات سیاسی قابل توجه نیز دارد ( که البته در برخی از آخرین برآوردها‌( مطابق آمار سه ماهه دوم سال ۲۰۲۳) اقتصاد چین بعلت مدلی اقتدارگرا و متعاقبا واکنش چینی ها به وضعیت  “کووید طولانی‌مدت اقتصادی” نیز دچار شده است و بنابراین نگاه ابزاری به پاندمی در آینده نیز محتمل خواهد بود).

به عنوان نمونه توجه به حوزه آفریقا یکی از موارد است که فرصت تنفسی در خاورمیانه ایجاد خواهد نمود!، و یا اینکه حضور ایالات متحده را تحریک نموده که خود ممکن است به دامنه ثبات (نظم دموکراتیک/غیر دموکراتیک) تا آخرین گزینه ممکن در منطقه کشیده شود.در برخی مقالات اشاره شده در سال ۲۰۲۳ در خاورمیانه موجی در تحکیم نظم غیردموکراتیک، تغییر جهت به سوی آشتی منطقه‌ای و پذیرش عمل‌گرایانه واقعیت‌های ژئوپلیتیک توسط بازیگران مختلف منطقه‌ای بوقوع پیوسته است(نظریه صلح استبدادی)، که این تغییر اساساً تحت تأثیر دو تغییر اساسی در چشم‌انداز جهانی است، اول اولویت‌های فزاینده جزیره‌ای قدرت‌های غربی، به‌ویژه اتحادیه اروپا و ایالات متحده، و دوم نفوذ فزاینده قدرت‌های غیردموکراتیک مانند چین و روسیه...

هر چند تا کمی قبل قدرت های دموکراتیک غربی بر پایه سوابق تجربه شده در منطقه همچنین معیار عملگرایانه، حضور خود را در منطقه کاهش داده‌،  هنجارهای دموکراتیک را کنار گذاشته و همچنین جنگ اوکراین نیز اروپایی ها را به لحاظ انرژی به سمت رژیم های اقتدارگرا و پادشاهان نفتی جهان عرب سوق داده اند که چنین تمایلی سوابق حقوق بشر ضعیف آنان را به فراموشی سپرده است، اما با اینحال آینده ممکن است چنین نباشد! چرا که ممکن است جهان شاهد عرصه جدیدی از رقابت بین شرق و غرب در این منطقه باشد. استقبال حکومت های تقریبا اقتدار گرای منطقه ای از نفوذ چین و روسیه که ملزم به پیش شرط های دموکراتیک و مسائل حقوق بشری نبوده اند،  به جهت تقویت استمرار خود و برخورداری از سودمندی های اقتصادی و سیاسی، کنش ها و واکنش های پیچیده تری را در منطقه رقم خواهد زد. با تمام این موارد در این میان فال نیک، اقتصاد سیاسی و جهانی با محوریت زنجیره ارزش و ترانزیت می باشد که عامل تنظیم کننده مهمی خواهد بود. از طرفی درست بر خلاف دوران جنگ سرد رقابت توام با تضاد ایدئولوژیک جای خود را به چشم اندازهای ژئوپلیتیکی داده که پویایی سیاسی جدید منطقه ای را در خاورمیانه رقم خواهد زد.

در چنین تحولاتی برخی رژیم های اقتدار گرایی منطقه ای به جهت ترس از دومینوی سقوط و رقابت های منطقه ای نه تنها با شرقی ها که با احتمال بالا با درخواست های سیاسی غرب (کلا منافع قدرت های خارجی) نیز به نوعی کنار خواهند آمد. این موضوع در دائره تهدید فرصت ها قابل بررسی است.مراودات سیاسی و روابط چند گانه اسرائیل با جهان عرب و معادلات بوجود آمده، فضای چند برداری کاملا وابسته و پیچیده ایجاد نموده است که ضریب نیاز توافق ابراهیم را افزایش داده است، به عنوان نمونه چینی ها معیارهای صلحی را در منطقه هدف ترویج قرار داده اند که نتایج تنش زدایانه و چند جانبه گرایانه در کنار احترام بر حاکمیت ملی، عدم مداخله در امور داخلی و یکپارچگی اقتصادی وابستگی ملموسی پیدا نموده است. در چنین فضایی فرصت های جدیدی بروز خواهد نمود که در مقایسه با وضعیت تنش دار و ... ، در اسکیل بزرگتری قرار خواهد گرفت. در اصل برخی تنش های منطقه ای نیازمند راهکارهای کلان و دراز مدت خواهد بود و شرایط بایستی طوری تنظیم شود که حاصل، یک مدل بازی غیر صفری ، نسبتا پایدار و دراز مدت باشد. این خود نیازمند یک مدل همسویی استراتژیک می باشد و از طرفی احتیاط در برابر تنش را ضریب خواهد داد. البته این به معنی دلیلی بر رد پتانسیل چالش و مناقشه ناشی از نگرانی های امنیتی و بدنبال آن سعی بر حفظ توازن قوای کشورها در برابر هم نیز نمی تواند باشد. در این حالت بازدارندگی اتمی محتملا به بحث اصلی تبدیل و گام های بزرگ در این ارتباط جستجو خواهد شد.

برخی کشورهای منطقه از فرصت آمریکا ستیزی و یا رقابت ها استفاده و به سمت رویکرد مبتنی بر حفظ توازن میان منافع قدرت های بزرگ حرکت داشته اند که هر چند احتمال چالش بالا تلقی می شود اما وجود برخی منافع حداکثری یا کلان می تواند ضریب کاهش چالش تلقی شوند. چنین منافعی بیشتر مرتبط با ژیوپلتیک، اقتصاد و امنیت می باشد که بالطبع پیشنهادهای بزرگ را در منطقه رجیستر و عمومی می نماید. در این حالت مبادلات یا معاملات سیاسی قابل توجه زمینه می یابد و امکان وحدت نظر در ایجاد هدف مشترک و بازی برد_برد را بهینه می نماید. به عنوان نتیجه در تلفیق موضوعات ناتو، جنگ اوکراین و تحولات منطقه ای معادلات و معاملات بزرگ سیاسی در منطقه محتمل است...

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل