زهرا شریف زاده عضو هیئت تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل

هوش مصنوعی مطالعه بر روی تولید دستگاه هایی که توانایی همانند ذهن انسان مانند تشخیص تصاویر،حل مسئله ویادگیری دارند بعبارتی هوش مصنوعی  مجموعه ای از فنآوری ها می باشد که از رهگذر آن ماشین ها می توانند به نحوی عمل کنند که با کنش های برآمده از سطوحی از هوش انسانی شباهت دارد.یعنی یک دانش محاسباتی است که از طریق آن ماشین ها می ­توانند ابتدا به یک ادراک عینی،سپس استدلال کردن و در نهایت عمل کردن دست یابند،روندی که در نهایت باعث یادگیری خودکار ماشین ها می شود.اما هوش مصنوعی می تواند فرصت،تهدید نقاط قوت ونقاط ضعفی برای هر کشور داشته باشد که امنیت و منافع ملی را تحت الشعاع قرار دهد لذا در این مقاله به بررسی سیاست گذاری های جمهوری اسلامی ایران در هوش مصنوعی بر اساس یکی از قدرتمندترین ابزارهای تحلیل به نام سوات(SWOT) می­پردازیم زیرا این ماتریس به ما کمک می­‌کندفرصت‌­ها را کشف و با شناخت تهدیدها آن‌­ها را مدیریت و با تمرکز بر نقاط قوت و کاهش نقاط ضعف زمینه ی توسعه هوش مصنوعی در کشور ایران را فراهم کنیم.در این راستا بایستی با نوشتن آنها در سلول های مربوط به خود،چهار دسته استراتژی SO،ST،WTوWO  را شناسایی نمائیم.اولین استراتژی  SO  می باشد که استراتژی تهاجمی بوده و از فرصت های خارجی حداکثر بهره برداری داخلی را انجام می دهد،دومین استراتژی ST است که این استراتژی محافظه کارانه بوده و از نقاط قوت برای جلوگیری از مواجهه با تهدیدها استفاده می کند،درسومین استراتژی که WO است،رقابتی است و از مزیت هایی که در فرصت ها نهفته است در جهت جبران نقاط ضعف استفاده می کند،درآخرین استراتژی که WT می باشد،استراتژی تدافعی است که ضعف های داخلی را کم و از تهدیدات ناشی از محیط خارجی پرهیز می کند.

پیشرفت هوش مصنوعی در آینده بر امنیت ملی در اندازه تحولات ناشی از فنآوری هسته ای،هواپیماهای جنگی و زیست فنآوری می ­تواند بر برتری نظامی،اطلاعاتی واقتصادی،درحکمرانی داده­ها و موضوعات کلان کشورها تأثیر داشته باشدچنانکه در سال2017 پوتین گفت"آینده از آن هوش مصنوعی است نه تنها برای روسیه بلکه برای کل بشریت،هر کشوری که در حوزه ی هوش مصنوعی پیشرو شود،برجهان حاکم خواهد بود".و در سال 2018 چین تأکید کرد برای حفظ جایگاه خود در انقلاب فنآورانه و صنعتی باید به توسعه،کنترل و استفاده از هوش مصنوعی همت گمارد و ایالات متحده در سال 2019 برای حفظ قدرت اقتصادی و امنیت ملی  و ادامه رهبری آمریکا  تأکید بر توسعه هوش مصنوعی  داشته و آنرا امری حیاتی می دانست.در این میان باتوجه به اهمیت هوش مصنوعی،جمهوری اسلامی ایران­ در سیاست­ های­ کلی ­برنامه ­پنج ­ساله­ هفتم ­توسعه اقتصادی،اجتماعی،فرهنگی و نظامی به این موضوع توجه کرده و  در بند نوزده  وبیست در خصوص فنآوری و آموزشی و علمی چنین بدان اشاره نموده است:

بند نوزده:برقراری حاکمیت ملی و صیانت از ارزش‌های اسلامی ـ ایرانی در فضای مجازی با تکمیل و توسعه شبکه ملی اطلاعات و تأمین محتوا و خدمات متناسب و ارتقاء قدرت سایبری در تراز قدرت‌های جهانی با تأکید بر مقاوم‌سازی و امنیت زیرساخت‌های حیاتی و کلان داده کشور.

بند بیست:افزایش شتاب پیشرفت و نوآوری علمی و فناوری و تجاری سازی آن‌ها به ویژه در حوزه‌های اطلاعات و ارتباطات و زیست فناوری و ریزفناوری و انرژی‌های نو و تجدید پذیر.

روزآمدسازی و ارتقاء نظام آموزشی و پژوهشی کشور.

لذا در این راستا بایستی نقاط قوت،نقاط ضعف،فرصت ها و تهدیدها ی وضعیت ایران را بشناسیم  تا بتوانیم در توسعه این فنآوری گامهای مؤثر را برداریم.

نقاط قوت(S):

• نسل جوان تحصیل کرده وبا استعداد
• هزینه پایین تحقیق و توسعه:امروزه پروژه های دانشجویان و پروژه های دانشگاه های در راستای انجام فعالیت های هوش مصنوعی شکل جدیدی پیدا نموده و جهشی در کاربردهای هوش مصنوعی در کشور ایجاد کرده است
• آموزش آکادمیک مناسب

نقاط ضعف(W):

• نداشتن فضای استفاده از هوش مصنوعی هر چند در ند سال اخیر هوش مصنوعی با توسعه «آی سی تی» و اپلیکیشن های موبایل،اینترنت و ...آمدن مشاغلی مانند تاکسی های اینترنتی، فروش های اینترنتی، بازی ها و ... بازار بزرگ غیر سخت افزاری پیدا کرده. چون این حوزه ها سریعتر در کشور ما رشد می کنند سریع تر کاربردی شده اند.
• نبود حکمرانی داده در ایران :

در بحث  حکمرانی داده سه رویکرد الگوی دولت محور چین ورسیه، الگوی حریم خصوصی محور اتحادیه اروپا و الگوی آزاد ایالت متحد آمریکا وجود دارد در الگوی دولت – محور چین و روسیه کنترل کامل فضای اینترنت و داده توسط دولت ها انجام می شود و داده های جمع آوری شده توسط بخش خصوصی جزء دارایی ملی بوده وه دولت بر اساس نیاز به آن دسترسی دارد و حتی ممکن است دسترسی به آن را محدود کند.

در  الگوی حریم خصوصی محور اتحادیه اروپا  قوانین جامع و فراگیر در زمینه حمایت از داده ها، تعیین مراجع عمومی برای ثبت داده ها، پایگاه داده، اخذ رضایت قبلی در مورد پردازش داده ها و … وجود دارد و به  حریم خصوصی شهروندان احترام گذاشته  و حقوق بشر مهم ترین دغدغه این الگوی حکمرانی است. واما در الگوی آزاد ایالت متحد آمریکا ، دولت مداخله ای ندارد  و اختیار در دست شرکت های بزرگ است و ایالت متحده آمریکا به دلیل اتخاذ روش موردی برای قانون گذاری در خصوص حریم خصوصی و رویکرد خودتنظیمی در بخش های مختلف حکمرانی اینترنت، فاقد قانونی جامع در این زمینه بوده و فقط دارای چند قاعده و دستورالعمل پایه است.

در ایران حکمرانی داده  با چالش های اساسی چون فقدان یا نقص قوانین حکمرانی داده در حوزه های حریم خصوصی، امنیت داده، طبقه بندی داده های حساس و نبود مقررات دسترسی به داده روبرو است.چالش دیگر نامشخص بودن مسئله مالکیت داده است زیرا  دستگاه های اجرایی  با اختیارات قانونی که برای خود وضع کرده اند داده ها را در مالکیت خود دارند در حالی که برای تولید داده ها از بودجه عمومی کشور استفاده می کنند  لذا داده ها ملی محسوب شده و به دولت تعلق دارد.چالش سومی نیز مطرح است و آن  حفاظت و امنیت داده می باشد زیرا که  هک اطلاعات کاربران و مواردی مشابه نشان می دهد مخاطرات فضای مجازی در داخل کشور با ضعف جدی همراه است.

• نبود ثبات کافی برای توسعه کسب وکارها :در زمینه هوش مصنوعی سازوکار نظارتی پیچیده‌ای در ایران وجود دارد و از آنجایی که کسب‌وکارها در حوزه هوش مصنوعی، نوآورانه هستند و دولت قانونی برای آن ندارد
• نبود ساخت فنی مناسب

فرصت ها(O):

• همکاری بین المللی در تحقیق وتوسعه
• صادرات فنآوری و نوآوری
• بازار منطقه ای زبان فارسی

تهدیدها(T):

• مهاجرت نیروی انسانی به خارج از کشور: هر کشوری که می‌خواهد در هر حوزه‌ای حرفی برای گفتن داشته باشد بایستی سرمایه‌گذاری خوبی در حوزه منابع مالی و انسانی انجام دهدمانند کشورهای پیشرفته دنیا مانند آمریکا، چین، روسیه و اکثر کشورهای اروپایی که سرمایه گذاری هنگفتی در حوزه منابع انسانی انجام می دهند اما کشور از حیث منابع انسانی ،متخصصین و فارغ‌التحصیلانی روبرو است که در حال مهاجرت هستند. از طرفی مقالاتی که درزمینه هوش مصنوعی نوشته می شود جنبه کاربردی نداشته وصرفاً به منظور مهاجرت دانشجویان و نخبگان می باشد.
• ورود محصولات خارجی به بازار داخل
• اعمال تحریم های بین المللی:تحریم هایی که بواسطه برجام و اتحادیه اروپا بر شرکت های فنآوری اعمال شده ایران را در پیشرفت هوش مصنوعی با مشکل مواجه ساخته است.

با توجه به آنچه گفته شد ایران با آموزش های آکادمیک برای نسل جوان تحصیل کرده و با استعداد وبا فرستادن دانشجویان نخبه به کشورهای پیشرفته در هوش مصنوعی می تواند زمینه ی  همکاری های بین المللی در تحقیق وتوسعه را فراهم کند و همچنین بازار منطقه ای زبان فارسی را رواج دهد و همچنین فنآوری های جدید وپیشرفته را به داخل ایران بیاورند(SO).

اگرکشور ایران بتواند در  تربیت و تحصیل نسل جوان تحصیل کرده کوشا باشد و امکانات تحقیق و توسعه را برای آنها آماده کند و سرمایه گذاری لازم را برای نخبگان کشور مد نظر قرار دهد  با هر گونه تحریم از جانب آمریکا ویا اتحادیه اروپا مقابله خواهد نمود و حتی با تحریم شرکت های خصوصی ،نخبگان می توانند با سرمایه گذاری های دولت در توسعه هوش مصنوعی موفق باشد و دیگر نخبگان به کشورهای دیگر مهاجرت نخواهند کرد(ST).

با توجه به ضعف هایی که در پیشروی حکمرانی داده در ایران بیان شد می توان با تصویب قوانین به روز، منعطف و مبتنی بر تجربیات بین المللی با رویکرد صیانت از حریم خصوصی و استفاده تجاری از کلان داده ها در مسیر توسعه اقتصادی ملی و مانع زدایی فزاینده از کسب وکارها،انجام همکاری و مشارکت بین دولت و بخش های خصوصی، بین کشورهای منطقه و بین تیم های ملی دیجیتال به منظور تقویت وزنه راهبردی جمهوری اسلامی ایران در حوزه حکمرانی داده و به وجودآمدن بازاری برای فعالان بخش حکمرانی داده جهت خدمات رسانی و دریافت خدمات، درآمدزایی و ایجاد ارزش افزوده بومی به رقابت در هوش مصنوعی با دیگر کشورهای پیشرفته در این زمینه پرداخت.(WO).

طبیعی است هر کشوری از جمله ایران با فراهم کردن همکاری های بین المللی در تحقیق و توسعه می تواند از مهاجرت نیروهای انسانی نخبه به خارج از کشور جلوگیری کند و با سرمایه گذاری دولت نخبگان و دانشجویان را به کشورهای پیشرفته بفرستد تا در زمینه هوش مصنوعی تخصص لازم را کسب کنند و محصولات هوش مصنوعی و علم لازم را به داخل کشور خود بیاورند و با تحریم های بین المللی هم مقابله کنند.در حاشیه خود این اعمال سبب گسترش بازار منطقه ای زبان فارسی جهت برقرار کردن هر گونه ارتباط بین کشورها می شود(WT).

لازم بذکر است بر اساس شاخص های ظرفیت(حکمرانی داده ،استعداد وسرمایه انسانی،محیط عمومی کسب وکار وزیرساخت فنی) و عملکرد(نوآوری در تحقیق وتوسعه و سرمایه گذاری تجاری وبازار)ایران کمترین امتیاز را در حکمرانی داده و محیط عمومی کسب وکار  وبیشترین امتیاز را در استعداد وسرمایه انسانی و نوآوری در پژوهش وتوسعه دارد.از آنجایی که پیشرفت فناوری های نوظهور باعث می شود داده ها با روش های جدید و بی سابقه و با سرعت و با حجم فوق العاده جمع آوری، پردازش، اشتراک گذاری، منتقل و ذخیره سازی شوند. کشورهای منطقه خاورمیانه امروزه به سرعت، در حال طرح ریزی برنامه هایی برای مبدل شدن به سرآمد در زمینه فناوری های نوین و به خصوص دیجیتالی در بازار رقابتی داغ منطقه هستند و نبود ایران در حلقه ارزش جهانی و عدم پیوند اقتصاد دیجیتال ایران به بازار منطقه ای و جهانی، موانعی پیش روی تعامل کشور با نظام بین الملل ایجاد خواهد کرد.باتوجه به ضرورت استفاده از فناوری های نوظهور در راستای تجاری شدن کلان داده ها و ایفای نقش فعال در فرایند دیجیتالی شدن خاورمیانه با بهره گیری از فنآوری هوش مصنوعی در حکمرانی داده و موضوعات کلان کشور ایران  می تواند رتبه ی اول را در منطقه کسب کند و جزء 10 کشور جهان در هوش مصنوعی باشد.

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل