رضا میرزایی کارشناس ارشد روابط بین الملل

ما مقاطع سیاسی تأثیر گذار و به نظر مهمی را در پیش رو داریم که چندان نامرتبط با مسائل بزرگ دنیا هم نمی باشد. تأثیر این مقاطع می تواند در دامنه ای از تداوم تا عدم ثبات یا به عبارتی مذاکرات و نتایج نسبی برد-برد، تا اعمال زور با اهرم ها و نگاه ابزاری بر دنباله های نظم مانده از ۱۹۴۵ باشد. از زاویه ای نگاه توافقی و گسترش آن در یک منطقه می تواند به ثبات بیانجامد اما بر اساس مولفه های موجود یک جنگ مدیریت شده بر علیه کشور نیز می تواند مقاصد برخی کشورها (که کم هم نیستند!) ، مثل منافع، ضد منافع ، همسویی، غیر همسویی و ... ، بویژه برای قدرت های بزرگ که تمایل کمتر خود به تقابل خصمانه مستقیم از خود نشان داده اند را تامین نماید. جسارتا اینها هزینه های احتمالی بازی میان قدرت های بزرگ است.

موضوع سنگین ما در این میانه بحث توازن است یا به عبارتی سیاست متوازن! و اما سوال جستجوگرانه این است که ما چه چیزی را ببینیم؟ مطابق روال عمومی سیاسی پاسخ حفظ قدرت و ذیل آن کسب منافع حداکثری است. حال می خواهیم از جغرافیای سیاسی بهره ببریم، یا مثلا از حوزه انرژی و یا تحول ژئوپلتیکی ، تحول نظمی، کانال های ترانزیتی و .... و یا منطقا ترکیبی از آنها... این نتیجه منطقی ترکیبی می گوید ما هنوز به سیاست متوازن نیاز داریم منتها لازم است اقدامات سیاسی را طوری تنظیم نمائیم که سیاست متوازن منجر به سکون و رکود بویژه توسعه ای و مقدمتا اقتصادی نشود! این کار سختی به نظر می رسد، اما بهرحال انتخاب یا اجبار خودمان است آنهم در یک دنیای سیاسی در حال تغییر و پویا ....

این سؤال قابل توجه است که چرا ایالات متحده به عنوان بازیگر اصلی بر تحریم ها (که صرفا مختص ما نیست)، متمرکز شده است. به احتمال پاسخ یابی در دائره امکانات و محذورات سیستم سیاسی وقت ایالات متحده قابل بازیابی و تشریح می باشد. با اینحال در حال حاضر آنچه که مسلم است ایالات متحده و هم پیمانان تحریمی آنان هزینه های سنگینی بر کشور و مردم ایران وارد نموده و مزایای قابل توجهی برای برخی کشورهای دیگر تولید نموده اند. اصولا رفتار ایالات متحده به لحاظ تاریخی و اثبات شده با ما کاملا سیاسی و در مسیر تولید منافع ، نگاه حدود ابزاری بر هنجارها و بازیابی قدرت ، همچنین تداوم هژمونیک بوده است. البته این در سیاست بین الملل و بر اساس نظام بین الملل پیچیده موجود و دائم در حال تغییر، رفتار تحت سوالی نمی تواند باشد، اما موضوع اصلی ما بردار ارتباطی دو کشور می باشد که با نشر اطلاعات موجود در ادوار تاریخی مختلف، مشخص می شود رفتار ایالات متحده با کشور ما (صرفنظر از حکومت ها) بویژه تأثیر پیامدهای آن بر مردم و مولفه های مرتبط به هیچ وجه قابل چشم پوشی نیست! و عقلانیت سیاسی بدون در نظر گرفتن چنین وجهی به نظر چندان معتبر نخواهد بود. به لحاظ تاریخی از ۲۳ سپتامبر سال ۲۰۰۱ که فرمان اجرایی ۱۳۲۲۴ صادر شد تا ۶ ژوئن سال ۲۰۲۳ که شرکت ها و افرادی در ایران، چین و هنگ کنگ مرتبط با قطعات برنامه های موشکی بالستیک و نظامی ایران در لیست تحریم ها قرار گرفتند، در جدول زمانی تحریم ها از سوی ایالات متحده، بالغ بر دویست مقطع زمانی قابل رد یابی است. از یک مرور سریع این مقاطع این نتیجه قابل برداشت است که این تحریم ها سه بخش منابع، بازیگران و فرایندها را در بر گرفته اند که خود نشان می دهد هدف، اعمال پرقدرت تأثیر گذاری تحریم ها بوده است(هوشمندی)، که پیامدها از نظر عوام و خواص علم سیاست کاملاً قابل شناسایی است.

بطور کلی از سال 2005، ایالات متحده افراد، شرکت‌ها و سازمان‌های ایرانی را مورد هدف قرار داده که به نظرِ آن کشور در اشاعه هسته‌ای، توسعه موشک‌های بالستیک، حمایت از گروه‌های تروریستی و نقض حقوق بشر مشارکت داشته اند. این تعیین‌ها به موجب دستورات اجرایی ریاست جمهوری و قوانین ایالات متحده صورت گرفته است. اینجا نمی توان ادعا داشت تداوم تحریم صرفا متاثر از یک متغیر مستقل اصلی (مثل لابی یهودیان!) است، اما می توان بر اساس بروندادها برخی روند های مقصود را شناسایی نمود. در اصل تحریم ها خود به یک محیط بازی سیاسی و کسب منافع در کل عرصه سیاسی روز تبدیل شده است که در وجه مستقیم و غیر مستقیم منظور می گردد. به عنوان نمونه تحریم های ایالات متحده علیه ایران تأثیرات انسانی منفی بر جامعه ایران داشته است، که حاصل آن مهاجرت نخبگان و جذب آن توسط کشورهای دیگر (بیشتر اروپایی و اخیرا حتی خلیج فارسی ها) می باشد. این اتفاق در افغانستان تجربه شده است، که با حضور طالبان بالغ بر صد هزار نخبه ، فعال و آشنای به روندهای سیاسی افغانستانی توسط کشورهای غربی تخلیه گردید تا مقاصد مرتبط غربی ها  فراهم شود! در کشور ما با توجه به ماهیت گسترده تحریم ها، حق ایرانیان بر سلامت، آموزش و سایر جنبه های حقوقی تحت تأثیر نامطلوب قرار گرفته است.

آنچه مسلم است با تحریم ایران سهم ناچیزی از تجارت نفتی جهان را به خود اختصاص داده است و اصولا تجارت غیر نفتی هم چندان مطرح نبوده است و بنابراین لغو تحریم ها وابستگی قابل توجه تری به سود یا زیان یا محاسبات وارد کنندگان یا صادر کنندگان نفت در جهان خواهد داشت. در کنار آن وابستگی های جدیدی ایجاد شده که ورود به آن بحث را گسترده می نماید. اینجا با کمی جسارت می توان گفت وضعیت یک حالت جهانی خواهد داشت که تعیین کننده خواهد بود... بنابراین ما با یک مسئله پیچیده و دچار عوارض شده مواجهیم! آنجه مهم است زیست سیاسی غیر مرتبط (لوکالیزه) در یک کلونی سیاسی پویا در دراز مدت سر سختی پیدا نموده و به حالتی غیر قابل تغییر تبدیل می شود. در اصل عناصر سیاسی یا تاثیر گذار در سیاست در برخی محیط ها قوام (رژیدیتی) پیدا نموده و بسته به ساختار محیط امکان بازگشت بیشتر ضریب منفی می گیرد. حتی در ایالات متحده که بنابر نظر برخی اندیشمندان لابی های قوی و تاثیر گذار وجود دارد نیز ممکن است این ضریب در دراز مدت منفی شده باشد. با اینحال بعد جدیدی وجود دارد که منطقا نباید از چشم قاعده گذار بین الملل یا قدرت هژمون (که دیدگاه های جزیره ای پیدا نموده!) پنهان بماند و آن چیزی نیست جز رشد اقتصادی و سطح رفاه نامتعادل در یک منطقه که می تواند محرک دوران آشوبناک و حتی جنگ باشد. و البته نشانه هایی وجود دارد که هژمون این موضوع را در محاسبات آتی خود در نظر گرفته است. ما هم منطقا سیاست همسایگی را در دستور کار داریم، اما نکته ای دارد که می گوید دو قلوی چسبیده به این سیاست مهار ما خواهد بود! (عقب باش ، اما کمی آزادتر!) شاید مدلی شبیه وابستگی متقابل!  در کنار این روش ها ما به سمت یک انزوای هدفمند کشانده شده ایم که ممکن است در حالت بدبینانه اتفاقات ژئوپلتیکی هدف باشد.

به عنوان نتیجه این موضوعات مطرح می شود از این نظر که بدانیم ما در مقطعی قرار داریم که به تصمیمات اساسی و کمتر پیشینی مقدمتا در درون و سپس در بیرون بر اساس وضعیت موجود داریم. البته ادامه موضوع نیازمند بحث و تبادل نظر در قالب علمی است، چرا که وضعیت موجود پیچیده است و البته می توانیم خیلی ساده و حتی صرفا عقیدتی با آن رفتار نمائیم. بهرحال این موضوع مهم است بدانیم و بدانند  که ایران و ایرانی نمی تواند عقب ماندگی توسعه ای و اقتصادی در منطقه را تحمل نماید!

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل