اپیدمی کرونا؛ پدیده ای دوگانه در مسیر دیپلماسی فرهنگی

هدی مرادی *

زمانی که خبر انتشار ویروس عجیبی در چین به گوش ما رسید، می توان گفت؛ هیچ ایرانی ای گمان نمی¬کرد که به زودی این مهمان ناخوانده نه تنها به کشور ما که به همه کشورهای جهان وارد می شود و در کمترین زمان طنزها و شوخی¬های ما در رابطه با این ویروس تبدیل به تراژدی ای غم انگیز می شود که، علاوه بر اینکه تعداد زیادی از انسان ها قربانی آن می شوند، پایان آن نیز همچنان نامعلوم می ماند.
کرونا تلنگری عجیب در رابطه با پدیده جهانی شدن به همه واحدهای سیاسی زد و کشورهایی که پیش از کرونا تلاش به کمرنگ کردن مرزها و افزایش ارتباط با کشورهای دنیا می¬کردند، به ناگاه درهای خود را به روی یکدیگر بستند و ورود کالاها و افراد خارجی را محدود کردند. به قول استفان والت(نظریه پرداز روابط بین الملل)، با ظهور کرونا بایستی دهکده جهانی را فراموش کرد.
اپیدمی کرونا، تمام کشورها اعم از قدرتمند و ضعیف را در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و .. تحت تاثیر قرار داد و ناتوانی دستاوردها و فناوری بشر را یاداوری کرد. اما می توان در کنار تمامی این معضلات و مشکلاتی که این ویروس برای بشر ایجاد کرد، از مزایا و فرصت هایی هم نام برد که یا تا کنون جهان بدان توجه لازم را و یا کرونا باعث افزایش سرعت دستیابی به آن ها شده است. به هر حال این بحران با آسیب های جدی ای که به تمام کشورها وارد کرد و قرنطینه کردن اکثر انسان ها و همچنین کشیدن ترمز پدیده هایی همچون جهانی شدن، مقابله با طبیعت، جنگ ها و کشمکش های بین المللی و.. فرصتی برای اندیشیدن و بازاندیشی فراهم کرد. بسیاری از انسان ها سعی کردند این تهدید را تبدیل به فرصتی کنند که هم آسیب کمتری ببینند و هم بیشترین بهره را از سبک جدید زندگی بشر ببرند.
حضور کمرنگ انسان ها در فضای عینی، باعث رونق بیشتر فضای مجازی نسبت به قبل شد و شبکه های اجتماعی بستری برای گفت و گوی بی واسطه ملیت های مختلف فراهم کرد. در این شرایط دولت هایی موفق بودند که به سرعت شرایط لازم را برای بهره گیری های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی از این فضا را مهیا کردند.
به نظر می رسد؛ این فضا بهترین شرایط را برای رشد دیپلماسی فرهنگی ایجاد کرد، چرا که برای اولین بار افراد بشر می توانستند با کمترین حضور دولت ها دست به تبادل فرهنگی بزنند و معنای واقعی دیپلماسی فرهنگی که به معنای بزرگراهی دوطرفه به منظور ایجاد کانال هایی برای معرفی تصویر واقعی و ارزش های یک ملت و در عین حال، تلاش برای دریافت درست تصاویر واقعی از سایر ملت ها و فهم ارزش های آن ها است، به وقوع پیوست. دیپلماسی فرهنگی این فرصت را به واحدهای سیاسی می دهد تا ضمن ایجاد تغییرات شناختی، با ارئه سبک نوینی از مدل رفتاری در قالب استانداردهای بین المللی در حکمرانی جهانی ایفای نقش نمایند.
در شبکه های اجتماعی افراد از اقشار مختلف با کمترین هزینه و زمان می¬توانند به تبادل تمدن و فرهنگ خود با افراد ملل دیگر بپردازند، این در حالیست که در فضای عینی شاید به ندرت قشر ضعیف و فقیر جامعه این فرصت را می توانستند پیداکنند. در واقع در این فضا هم با مخاطبین بیشتری روبرو هستیم و هم این مخاطبین از ملتها و اقشار متفاوتی هستند. فرد در جامعه مقابل نیز علاوه بر این که تصویر واقعی تری از فرهنگ ارائه شده دریافت می کند، انتخاب بیشتری در این فضا دارد و به راحتی می تواند به مقایسه و بحث و تبادل نظر بپردازد، بدون اینکه درگیر سانسورها و قوانین دست و پاگیر دولت ها شود. همچنین مولفه های بیشتری از فرهنگ و دیپلماسی فرهنگی در فضای مجازی وجود دارد. برای مثال؛ هنگامی که یک گردشگر وارد کشوری می شود تنها از مکان های محدودی می تواند دیدن کند و بسیاری از آداب و رسوم آن کشور را نمی تواند مشاهده کند، این درحالیست که در فضای مجازی همین گردشگر علاوه بر دیدن مکان های زیاد فرهنگی می تواند با آداب و رسوم آن کشور آشنا شود و به راحتی با هنرمندان و عرضه کنندگان فرهنگ و هنر آن مملکت آشنا شود. یلدای ایرانی یکی از موفق ترین سنت های باستانی بود که در دوران شیوع کرونا در شبکه های اجتماعی شناسانده شد و ایرانی های زیادی تلاش کردند این سنت زیبای ایرانی را به دنیا معرفی کنند.
قصد نوشته حاضر این نیست که در تاثیر مثبت دیپلماسی فرهنگی به مانند اکثر نوشته ها و گفته ها اغراق کند بلکه هدف تمرکز بر مزایای مثبتی است که رونق استفاده از رسانه ها و فضای مجازی برای این ابزار در دست کشورها و ملت ها ایجاد کرده است. افراد زیادی معتقدند کاهش توریسم ضربه جبران ناپذیری را به کشورها وارد کرده است، اما با اندکی تأمل می توان به تاثیرات مثبت این مسِئله پی برد؛ کاهش حمل و نقل و جابه جایی افراد باعث کاهش آلودگی هوا و آلودگی صوتی و تولید زباله و... شده است که همه این ها زمینه را برای آسیب کمتر به کره زمین فراهم کرده است. هرساله گردشگران زیادی به بناها آثار تاریخی آسیب می زنند و نه تنها کمکی به تبادل فرهنگ کشورها نمی کنند بلکه رفتارهای غیرفرهنگی را انجام می دهند و باعث تخریب آثار باستانی و جاذبه های طبیعی می شوند. با توجه به مطالب گفته شده، بهتر است از جمهوری اسلامی در کنار ملت خود این فرصت را غنیمت شمرده و با ایجاد امکانات و شرایط لازم، بیشترین استفاده را از این فضا بکند، به ویژه اینکه تاکنون پدیده دیپلماسی فرهنگی در کشور ما بسیار ضعیف بوده است و رشدی نداشته است.
هرچند کرونا باعث لغو برنامه های فرهنگی و هنری، تعطیلی اغلب مراکز فرهنگی مانند سینما ها، تئاتر و... شد، اما در کنار آن باعث اتفاق های مثبتی همچون رشد کتابخوانی در کشورهایی مانند ایران و ایتالیا شده است. بر اساس یک تحقیق در ایتالیا که بر روی افراد ۱۵ تا ۷۴ ساله صورت گرفته، مردم ایتالیا پس از یک دوره بحرانی در ابتدای شیوع کرونا، خود را با شرایط جدید سازگار کردند و در اَشکال جدیدتری به سمت کتاب‌خوانی سوق پیدا کردند. یکی از این شیوه‌های جدید، رسانه‌های دیجیتال اعم از کتاب‌های الکترونیکی و کتاب‌های صوتی است که آمارها در هر دو زمینه با پیشرفت روبه‌رو بوده است. برای نمونه، شمار کسانی که در ایتالیا سالانه چهار کتاب الکترونیکی مطالعه می‌کنند از ۹ درصد کل جمعیت کتابخوان در سال ۲۰۱۹ به ۱۴ درصد در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته‌اند در ایران نیز علاوه بر این که کتاب ها و مقالات مختلفی به ویژه در رابطه با موضوع کرونا نوشته و یا ترجمه شد، فروش کتاب های صوتی نیز بالا رفت و طرح های مفیدی در این زمینه مانند؛ طرح «عبور از کرونا با کتاب»، «پویش با کتاب کرونا را شکست می دهیم» و ... اجرا شد که کمک زیادی به رشد مطالعه کتاب در کشورمان کرد.
توصیه می شود در کنار افزایش چنین طرح هایی، زمینه برای ترجمه آثار ایرانی و اسلامی و عرضه آن در فضای مجازی فراهم شود. برای مثال ترجمه قرآن و همچنین آثار فاخر ایرانی مانند شاهنامه به زبان های مختلف کمک خوبی به رشد دیپلماسی فرهنگی می کند.
ترجمه و دوبله فیلم های باکیفیت ایرانی و ساخت فیلم هایی که علاوه بر جذب مخاطب به معرفی فرهنگی غنی ایرانی بپردازد، بسیار جای تأسف است که کشور ترکیه با وجود کیفیت پایین فیلمهای ترکی توانسته است چه در ایران چه در کشورهای دیگر مخاطبین زیادی را جذب کنند و از این طریق علاوه بر نفوذ فرهنگی، درآمد زیادی را کسب کند. به تازگی سریالی به نام«گودال» در ترکیه ساخته شده است که هر چند تقلیدی صرف می باشد و کیفیت پایینی در همه زمینه ها از متن گرفته تا بازی دارد اما نظر بسیاری را به ویژه در ایران به خود جلب کرده است، تا حدی که بر روی اکثر دیوارهای پایتخت ایران می توان علامت این سریال را مشاهده کرد که نشان از تاثیر زیاد آن بر مخاطبین ایرانی خود دارد، حال آنکه به جرأت می توان گفت تعداد زیادی از ایرانی ها هنوز فیلمهای باکیفیت فارسی که اغلب برنده جوایز بین المللی شده اند را مشاهده نکرده اند. دستگاههای مربوطه باید برنامه ای هدفمند در این راستا تهیه کرده و به کمک هر ایرانی در فضای مجازی، از رقیبان خود پیشی گرفته و به معرفی فیلم ها و سریال های ایرانی و دوبله آن ها به زبان های مختلف بپردازد.
از موارد دیگری که باید به آن توجه کرد، تاثیر کرونا بر مناسک و برنامه های مذهبی می باشد. یکی از مراسم هایی که در چند سال اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته و عده ای از آن به عنوان نمونه ای از دیپلماسی فرهنگی در ایران نام می برند که باعث تحکیم رابطه شیعیان ایرانی و عراقی شده است؛ مراسم و برنامه های مربوط به محرم به ویژه پیاده روی اربعین می باشد که شیوع کرونا باعث لغو این مراسم شد. در شبکه های اجتماعی علاوه بر برنامه هایی برا زیارت مجازی و... می توان به تشکیل گروه های مختلفی از مسلمانان کشورهای مختلف برای انجام مراسم مذهبی و یا کارهای سفارش شده در اسلام همچون کمک به تهیدستان کشورهای اسلامی به طور متقابل که به ویژه در دوران کرونا صدمه زیادی به آن ها وارد شد، بپردازیم.
درپایان می توان گفت؛ اپیدمی کرونا، تاثیر دوگانه ای بر دیپلماسی فرهنگی داشته است که در صورت افزایش اطلاعات و اگاهی و داشتن برنامه ای منسجم می توان، از بسیاری جنبه مثبت آن بیشترین بهره را برد و از مزایای بسیاری مانند؛ عرصه بازتر فضای مجازی برای فعالیت زنان، تاثیر نداشتن فواصل و مساحت های طولانی و ارائه محصولات با کمترین هزینه و زمان، استفاده از ابزارهای الکترونیکی و قابلیت هایی مانند تغییر رنگ ها و حذف برخی زشتی ها که در عالم واقع مورد توجه مخاطب قرار می گیرد، حذف دلال ها و فروش بی واسطه هنر و صنایع دستی توسط هر شخص، صلح آمیز بودن این فضا و مقابله با تبلیغات منفی و ایران هراسی که تاکنون از سفر انسان های زیادی به ایران جلوگیری می کرد و نشان دادن چهره واقعی ایران و ایرانی به ملل مختلف، عدم وجود قوانین دست و پا گیر و نظارت های بی مورد و ... که در این رسانه ها و شبکه های اجتماعی حاکم است، استفاده کرد.
در حال حاضر هر ایرانی می¬تواند سلولی از پیکره¬ی فرهنگ و تمدن کشورش باشد که با شناخت درست این فضا، به رشد و شکوفایی دیپلماسی فرهنگی کمک کند. در حال حاضر کلیدواژه مشترکی میان کرونا و دیپلماسی فرهنگی به نام «انسان» وجود دارد که تمامی نظریه پردازان و فعالان علوم انسانی و از جمله علم سیاست باید پا به عرصه گذاشته و جنبه های مختلف این بحران را مورد بررسی قرار دهند.

 ** دانشجوی دکتری روابط بین الملل دانشگاه آزاد واحد شاهرود

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل