زهرا شریف زاده*

توافق هسته ای ایران و کشورهای 1+5 از رویدادهای سیاسی مهم در سطوح منطقـه ای و حتـی بین المللی بود که توانست روابط ایران با بسیاري از دولت ها را تحت الشعاع قرار دهد و واکـنش بـسیاری از کـشورهای جهان به خصوص قدرت هاي بزرگ نظام بین الملل را برانگیزد .بنابراین با توجه به حـضور مـستقیم روسیه در پرونده هسته اي ایران و نقش ویژه آنها به عنوان اعضا دائم شوراي امنیت سازمان ملـل متحد در چگونگی پیشبرد برجام پرسش اصلی این است که چرا روسیه بدنبال احیاء برجام می باشند؟ و این فرضیه مطرح می شود که روسیه بـه منظـور منافع اقتصادی و سیاسی و امنیتی خود هم در ایران و هـم در عرصـه هـای منطقـه ای و جهـانی بـا رویکردی عملگرایانه و محتاطانه خواهان همکاری های دوجانبه و چندجانبه با ایـران در ابعـاد گونـاگون است .
چارچوب نظری این تحلیل بر سمت گیری نظریه هالستی استوار است .سمت گیری یا استراتژی در واقع خط مشی کلی یک کشور است که روش یا سیاست کلی برای نیل به هدف های معین را مشخص می کند .بنابراین اداره کشور وظیفه رهبران و سردمداران نیست،وظیفه استراتژی هاست.رؤسای جمهوری،وزرا وسیاست مداران نباید پرکار ترین مردم کشور باشند اگر آنها زیاد کار می کنند نشانه ی ضعف یا فقدان استراتژی است وتناه استراتژی ها هستند که می توانند کشور را اداره کنند.سیاست مداران به عدم توانایی آن ها برای تدوین استراتژی ها و یا تبلیغ آن استراتژی ها منحصر و محدود می شود.همچنانکه که هالستی سمت گیری را ایستارها وتعهدات کلی دولت در برابر محیط خارجی و استراتژی اصلی آن برای تحقق هدف های خارجی و داخلی مقابله با تهدیدات مستمر می دانند.
در سال 2020 مسکو تهدید ایالات متحده برای بازگرداندن تحریم های سازمان ملل را به عنوان تلاشی برای تبدیل شورا به ابزاری از کمپین "فشار حداکثری " دولت ترامپ ، نادیده گرفت و همچنین کرملین از تلاش های اروپا برای نجات برنامه جامع اقدام مشترک از زمان خروج یک جانبه ایالات متحده از توافق در سال 2018 حمایت کرد.گرچه بعضی شواهد نشان داد که نگاه روسیه پیچیده و دوگانه است و تلاش دارد تا از سود و زیان انتخاب جو بایدن برای احیاء برجام استفاده کند و با شکست بایدن، برجام را شکست دهد.مدعای این تصور به 14 جولای 2015 ، زمانی که طرفین توافق هسته ای را در وین اعلام کردند ، باز می گردد چرا که سرگئی لاوروف ، وزیر خارجه روسیه حضور نداشت . و ایران و روسیه عدم حضور وی را برنامه کاری اعلام نمودند . بعدها ، برخی از ایرانیان ادعا كردند كه لاوروف از اینكه این معامله فقط برای لغو تحریم تسلیحاتی سازمان ملل در مورد تجارت تسلیحات متعارف با ایران در مدت 5 سال بود ، ناامید شده بود زیرا روسیه امیدوار بود که فروش اسلحه به ایران را از روز اول آغاز کند.علاوه بر ناامیدی مسکو از تمدید تحریم تسلیحاتی سازمان ملل ، روسیه در دوره اولیه پس از برجام سود اقتصادی چندانی نمی توانست ببرد. از طرفی مفاد برجام به ایران اجازه داده بود تا هواپیماهای غیرنظامی را از ایرباس و بوئینگ بخرد ، و ایران آن را ترجیح داد و سوخو سوپرجت 100 روسیه را نخرید.
از سال 2015 تا 2018 ، زمانی که تحریم های مجدد آمریکا علیه ایران اعمال شد ، صادرات روسیه به ایران ۲۵۴ میلیارد دلاری کالا و ۹۷ میلیارد دلار خدمات ارزش داشت و افزایش شاخص رشد صادرات از سوی ایران به روسیه به میزان 105.7 درصد در سال 2020 می باشد که نشان دهنده افزایش صادرات به میزان 2 برابر مشابه سال گذشته می باشد، اگر بخواهم به رقم اعلام کنیم در سال 2019 حجم صادرات ایران به روسیه معادل 390 میلیون دلار بوده که در سال 2020 این رقم به 703 میلیون و 600 هزار دلار رسیده است که رکورد افزایش 2 برابری صادرات در سخت ترین شرایط پیش رو را کسب کرده است. .در واقع تحریم هایی که پس از تصویب برجام در سال 2015 برقرار شد، کاملاً مناسب منافع روسیه بود زیرا مانع از ورود بسیاری از سرمایه گذاران غربی به اقتصاد ایران شد. در نتیجه ، کل سال 2017 و سه ماهه اول سال 2018 یک دوره فعالیت شدید بی سابقه برای تجارت روسیه در ایران بود. پس از خروج ترامپ از برجام ، ایران مجبور شد برای تجارت بیشتر به چین و روسیه متوسل شود. در اصل ، مسکو با تهران ابراز همدردی کرد ، اما در عمل به جمهوری اسلامی کمک قابل توجهی نکرد. در واقع ، بانک های روسی معاملات خود را با ایران کاهش داد تا اینکه خطر از دست دادن تجارت در ایالات متحده را داشته باشند.اکنون اگر بایدن به برجام باز گردد ، با توجه به اینکه جهت گیری روسـیه در سـطح نظـري بـر مبنـاي اظهـارات مقامات دولتی روسیه نسبت به برجام مثبت است و روسیه می تواند با بازگشت بایدن به برجام به نفع خود نهایت بهره برداری را در راستای تقویت همکـاری و تعامـل بـا ایـران در سطوح دوجانبه و چندجانبه و گامهای اعتمادساز بردارد.
همچنانکه با لغو تحریم تسلیحاتی پس از شکست تلاش های آمریکا برای تمدید تحریم های سازمان ملل ، روسیه نسبت به فرصت های جدید فروش تسلیحات تهران خوش بین شد. و صادرات سلاح و سایر تجهیزات نظامی به بازار ایران فراهم گردید.در حقیقت فروش اسلحه به ایران می تواند بر همکاری امنیتی-اقتصادی مسکو با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و اسرائیل تأثیر منفی بگذارد ، و همچنین می تواند به طور همزمان اهرم فشار بیشتری از جانب روسیه برای کشورهای پادشاهی های عرب خلیج فارس در بازار نفت و گاز باشد. علاوه بر فروش اسلحه ، مسکو ممکن است صادرات فن آوری هسته ای به تهران را افزایش دهد و قراردادهای بیشتری برای ساخت نیروگاه های هسته ای در ایران بدست آورد. در حقیقت اعمال مجدد تحریم های شدیدتر آمریکا لزوماً به معنای قطع کامل روابط اقتصادی روسیه و ایران نبود و رابطه ایران و روسیه در پسابرجام در حوزه های حمل و نقل، برقی کردن بخشی از راه آهن گرمسار - اینچـه بـرون ،صنایع نظامی ادامه داشته است .
جمهوری اسلامی ایران اعلام کرده است لغو تحریم ها، اولین گام لازم از سوی آمریکا برای بازگشت به برجام است و بازگشت واشنگتن به این توافق، تنها با یک امضا امکان پذیر نیست. و همانگونه که محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه گفته بود: ما شعارهای بسیاری از آمریکا شنیده ایم اما آمریکایی ها باید اقدامات عملی داشته باشند.روسیه نیز به عنوان یکی از اعضای برجام که همواره از حقانیت ایران در این مورد دفاع کرده است و تاکید دارد که طرف آمریکایی باید هر چه زودتر اقدام کند چرا که فرصت در حال از بین رفتن است. اما باید در نظر داشت که روسیه نگاه استراتژیکی به تهران ندارد چرا که ایران در مورد روسیه نتوانسته‌ به‌طور کامل نیروگاه بوشهر را به دست گیرد.با این حال روسیه بازگشت به نسخه اصلی توافق را تنها گزینه فعلی می داند و احیای مشوق های اقتصادی به ایرانرا موضوعی کلیدی می داند و تاکید دارد که آمریکا و اتحادیه اروپا باید گام نخست را بردارند و ایران پاسخ سازنده خواهد داد. قطعاً تنش‌زا شدن هر چه بیشتر پرونده فعالیت‌های هسته‌ای می‌تواند به روابط دیپلماتیک مسکو با تهران آسیب برساند، کما اینکه ادامه تحریم ها و سیاست فشار حداکثری ایالات متحده آمریکا می تواند آسیب‌هایی را به روابط دو طرف به خصوص در حوزه اقتصادی و تجاری وارد خواهد کرد. جنبه دیگر به روابط دیپلماتیک ایران با کشورهای جهان باز می گردد به این معنا که روسیه اعتقاد دارد پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران می‌تواند به عنوان یک عامل تنش زا در روابط ایران با کشورهای جهان عمل کند و هر میزان که این تنش ها افزایش پیدا کند روابط دیپلماتیک ایران با جهان تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد. و با بحرانی شدن روابط دیپلماتیک ایران با کشورهای جهان، مناسبات روسیه هم تحت تاثیر قرار می گیرد.
از طرفی دیگر روسیه معتقد است که برجام می تواند الگوی مناسبی برای اشاعه تسلیحات هسته ای در منطقه غرب آسیا باشد و در صورت عدم بازگشت بایدن به برجام کشورهای منطقه به خصوص کشورهای حاشیه خلیج فارس قصد دستیابی به تسلیحات هسته ایی خواهند بود تا بتوانند یک توازن امنیتی را با تهران برقرار کنند. لذا مسکو تمایلی ندارد که پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران کماکان به عنوان یک عامل تنش زا و تداوم دهنده بحران دیپلماتیک ایران با کشورهای جهان به قوت خود باقی بماند.
اگر برجام احیاء شود هرچند ممکن است ایران نگاه به غرب داشته باشد و تجربه تاریخی نشان داده است که هیچگونه تمایلی به گسترش روابط اقتصادی میان ایران با کشورهای بلوک شرق به خصوص چین و روسیه نبوده است و این ممکن است باعث نگرانی روسیه شود اما با این وجود چون روسیه نگاه کلان تر، عمیق ترو راهبردی تری به پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران و برجام دارد، حل و فصل این مسئله را بیشتر به نفع خود می‌داند تا اینکه بخواهد برجام لاینحل باقی بماند. همین اولویت های امنیتی، سیاسی و دیپلماتیک برای مسکو، ذیل حل و فصل برجام بر برخی منافع اقتصادی و تجاری دو جانبه ایران و روسیه ارجحیت دارد. چرا که به هر حال شرکت‌های روسی هم بنا به اقتضائات خود تمایلی به همکاری با ایران در دوران تحریم ندارند. پس مطلوب ترین سناریوی روسیه هم این است که برجام به نتیجه مطلوب برسد تا فضا برای همکاری اقتصادی و تجاری با ایران فراهم شود.
علاوه بر این باید در نظر داشت که بازگشت به برجام و احیاء آن می تواند چالشی برای روسیه ایجاد کند و پیامدهای دیپلماتیک اجرای مجدد برجام ، عوامل انرژی بر رفاه مادی روسیه تأثیر بگذارد.چرا که نفت و گاز تقریباً 60 درصد از تولید ناخالص داخلی روسیه را تشکیل می دهد. در پشت سر ونزوئلا ، عربستان سعودی و کانادا ، ایران دارای چهارمین ذخیره بزرگ نفت و گاز در جهان است. در کنار روسیه ، ایران دومین ذخایر بزرگ گاز جهان را در اختیار دارد. بنابراین ، بازگشت ایران به بازارهای جهانی انرژی می تواند چالشی جدی برای اقتصاد وابسته به نفت و گاز روسیه باشد.
ایران برای افزایش سهم بازار هیدروکربن ها در سال 2011 ، ایران ، از طریق امضای توافق نامه ای با عراق و سوریه برای خط لوله انتقال گاز طبیعی به نام "خط لوله گاز اسلامی" ، برنامه خود را برای تأمین مشتریان اروپایی بیشتر از میدان گازی پارس جنوبی گسترش داد .این خط لوله یک هزار و پانصد کیلومتر طول دارد و گاز را از میدان گازی پارس جنوبی به دمشق خواهد برد.طول خط لوله در عراق 490 کیلومتر و در سوریه حدود 600 کیلومتر خواهد بود.ظرفیت این خط لوله 110 میلیون متر مکعب پیش بینی شده است و ایران می گوید که تا سال 2020 نیاز کشورعراق ده تا پانزده میلیون متر مکعب، سوریه پانزده تا بیست میلیون متر مکعب و لبنان پنج تا هفت میلیون متر مکعب در روز خواهد بود.ظرفیت این خط لوله بسیار بیشتر از نیاز سه کشور است و ایران امیدوار است که بتواند از این مسیر برای انتقال گاز خود به اروپا استفاده کند.هزینه این خط لوله دو و نیم میلیارد دلار برآورد شده است.ایران امیدوار بود به عنوان دومین دارنده ذخایر گاز جهان در این خط لوله سهم داشته باشد، حتی به مراسم امضای توافقنامه ساخت این خط لوله در ترکیه، دعوت نشد.مهمترین مسئله این بود که روابط ایران بر سر پرونده هسته ای با غرب به شدت تیره است و کشورهای اروپایی حاضر نیستند در چنین طرح مهمی با ایران همکاری کنند و سهمی از این پروژه را به این کشور بدهند.اما جنگ داخلی در سوریه طرح پیشنهادی را متوقف کرد ، اما این هشداری به مسکو بود که سرانجام ، ایران برای دستیابی به سهم بیشتری از بازار اروپا برای گاز طبیعی گام برمی دارد.
روسیه ضمن دنبال کردن منافع خود با بازگشت احتمالی بایدن به برجام می تواند در عواملی چون مجاورت جغرافیایی، همسایگی منطقه ای )از طریـق دریـاي خـزر (همکـاری هـا یی در خـصوص مسیرهای دریایی داشته باشد. روسیه بر این عقیده است که همکاری متقابل با ایران شرط مهمی براي تأمین منافع ملی روسیه، تقویت ثبـات در قفقـاز جنـوبی و آسـیای مرکزی و خاور میانه است.هر چند ممکن است مکمل نبودن اقتصاد ایران و روسیه و یا دوستی روسیه با اسرائیل موانعی بر سر راه این ارتباط باشند اما پوتین به دنبال منافع اقتصادی و سیاسی روسیه از احیاء برجام است .ولادیمیر پوتین شخصی به غایت متعهد به منافع ملی کشورش و عملگراست و ذره‌ای ایدئولوژیک عمل نکرده است و یا گامی برنداشته است که براساس انسان دوستی باشد. او تنها به تقویت جایگاه روسیه در جهان می‌اندیشد و همین امر سیاست خارجی او را بنیان نهاده است. با این وجود او به دنبال از بین بردن برجام نیست و بر این ایده است که همین قرارداد منافع روسیه را تامین خواهد کرد. چرا که اگر قراردادی غیر از برجام بسته شود، و در این قرارداد مواردی مثل تحریم بانکی ایران کاهش یابد، بازار ارزانی که برای خرید کالاهایی مانند مواد غذایی پیش روی روسیه بود، با مشتریانی بیشتر و دست به جیب‌تر روبه‌رو می‌شود و فرصت خرید ارزان برای روسیه از بین خواهد رفت. همچنین روسیه برای مقابله با توسعه طلبی ترکیه به ایران نیاز خواهد داشت و تهران در خصوص بحران سوریه متحد خوبی برای مسکو بوده است. انعقاد برجام جدید موجب نزدیکی بیشتر ایران به غرب خواهد شد و پوتین این را نمی‌خواهد.
در نهایت می توان بر اساس نظریه سمت گیری هالستی چنین گفت که جهت گیری سیاست خارجی کشور روسیه در راسـتای گـسترش همکاری با ایران می باشد چرا که توافق هسته ای ایران در سیاست خارجی روسیه دارای اهمیت است به طوری که در یکی از بندها ی نسخه جدید مفهوم سیاست خارجی روسیه سال 2016 مورد توجه قرار گرفته است . سیاست خارجی اوراسیایی پوتین نیز می تواند عاملی براي ثبات در روند همکـاری هـاي دو کشور باشد .همچنین تحریم روسیه بر جهت گیري کلی سیاست خارجی این کشور تأثیر نهـاده اسـت .و سیاست نگاه به شرق در دستور کار روسیه قرار گرفته است و احیاء برجام و ارتباط بیشتر با ایران می تواند این نگاه روسیه را تقویت نماید.

*عضو هیئت تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل

تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل