بهاره وکیلی*
جمهوری اسلامی ایران و طالبان؛ پیامدهای سیاسی و امنیتی به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان بر ایران
در حدود سال های 1993 تا 1994 میلادی و در جریان جنگ های داخلی افغاستان، زمزمه تشکیل گروهی متشکل از طلبه های دینی در مدارس تحت حمایت عربستان در پاکستان شنیده شد. این گروه نام "تحریک اسلامی طلبا" (جنبش اسلامی طالبان) بر خود گذاشت و با شعار شریعت اسلامی و مقابله با آنچه شر و فساد در افغانستان می خواندند از مرز جنوبی به افغانستان رخنه کردند و به سرعت شهرها و ولایت های مختلف را درنوردیدند.
طالبان، نام گروهی از شبه نظامیان، از بزرگ ترین قوم افغانستان، قوم پشتون قبیله غلجایی است که در زمان اشغال افغانستان توسط شوروی با حمایت پاکستان، عربستان و آمریکا جهت مبارزه با نیروهای ارتش سرخ بوجود آمد. ایدئولوژی طالبان ریشه در مکتب دیوبندی و اندیشه های سلفی دارد. با خروج نیروهای شوروی از افغانستان، طالبان که به عنوان بخشی از مجاهدین در جنگ داخلی افغانستان حضور داشتند، توانستند امارت اسلامی مدنظر خود را از سال 1375 تا 1380 در افغانستان برقرار کنند. اما بعد از واقعه 11 سپتامبر و حمله ایالات متحده به افغانستان و به طبع آن سقوط طالبان، این گروه اعلام کرد که علیه آمریکا با هدف بیرون راندن نیروهای خارجی و به دست آوردن مجدد حاکمیت کشور مبارزه خواهد کرد. طالبان در طی این سال ها همواره معتقد به جهاد و مبارزه با اشغال گران بوده و علیه تمام ارزش های لیبرال، مبارزه کرده است. اما نکته قابل بحث در نوشته حاضر اینست که ایران به دلیل همسایگی با افغانستان و وجود مرزهای مشترک طولانی با این کشور قطعا تحت تاثیر رخدادهای داخلی این کشور خواهد بود و وجود گروه رادیکالی، همچون طالبان می تواند تاثیرات سیاسی و امنیتی زیادی بر ایران داشته باشد. بنابراین سوال اصلی این است که، با روی کار آمدن طالبان در افغانستان و نشستن بر اریکه قدرت، چه پیامدهای سیاسی و امنیتی برای ایران به دنبال خواهد داشت؟
ظهور مجدد طالبان پس از سقوط؛
پس از سقوط کوتاه مدت طالبان بعد از واقعه 11سپتامبر، طالبان به رهبری ملا عمر، مجددا در سال 2003 سازماندهی شدند و جنگ چریکی را علیه دولت مرکزی افغانستان و نیروهای پشتیبانی امنیت بین المللی (آیساف)، که متشکل از ایالات متحده آمریکا و اکثریت کشورهای ناتو بود، آغاز کردند. این گروه با بمب گذاری در جاده ها، کمین و حملات چریکی در مناطق روستایی و همچنین انفجارهای انتحاری در شهرها از سال 2006 کنترل مناطق مختلف افغانستان را مجددا در دست گرفتند. دولت باراک اوباما در 28 دسامبر 2014 بطور رسمی به ماموریت جنگی نظامیان آمریکایی در افغانستان موسوم به " آزادی پایدار" پایان داد. بدین ترتیب ماموریت نیروهای آیساف خاتمه یافت و کلیه مسئولیت های امنیتی را به دولت افغانستان منتقل کرد، اما نیروهای امنیتی افغانستان در حفظ امنیت موفق نبودند و طرح عقب نشینی نیز با شکست مواجه شد. در نتیجه درگیری ها در این کشور ادامه دار شد و طالبان همچون گذشته به فعالیت های تروریستی خود ادامه دادند. اما در نهایت در دوره ریاست جمهوری باراک اوباما اولین قدم ها برای برقراری مذاکرات صلح صورت گرفت. هر چند این اقدامات بی نتیجه ماند اما پس از انتخاب دونالد ترامپ به عنوان رئیس جمهور آمریکا در سال 2017 مجدد بحث مذاکرات صلح به میان آمد که در ادامه، نمایندگان آمریکا و طالبان در 25 فوریه 2019برای مذاکرات صلح در دوحه برای نخستین بارگردهم آمدند.
اما ترامپ، این مذاکرات و تصویب آن را به دلیل یک حمله تروریستی در کابل که در آن یک سرباز آمریکایی کشته شد بود را به حالت تعلیق درآورد. این مذاکرات در 22 فوریه 2020 مجددا از سر گرفته شد و در نهایت اینکه زلمی خلیل زاد، نماینده ویژه ایالات متحده برای صلح افغانستان و ملا عبدالغنی برادر، معاون سیاسی گروه طالبان در طی مراسمی در دوحه، پایتخت قطر توافق نامه صلح در افغاستان میان آمریکا و طالبان را امضا کردند.
پیشینه روابط جمهوری اسلامی ایران با طالبان؛
هنگامی که حکومت رادیکال و سنی گرای طالبان در افغانستان در سال 1996 با اقدامات شیعه ستیزانه روی کار آمدند، سیاست جمهوری اسلامی ایران در قبال این گروه رادیکال مذهبی، حمایت از جبهه شمال در جهت تضعیف طالبان بود. مواضع جمهوری اسلامی، با حمله طالبان به کنسول گری ایران، تشدید شد و این کار باعث برگزاری مانور نظامی توسط ایران در مرزهای افغانستان شد. همچنین در اوت 1998، صدها جنگ جوی طالبانی توسط نیروهای ائتلاف شمال ( جبهه متحد ضد طالبان) که از طرف ایران حمایت می شدند، در مزار شریف کشته شدند، طالبان هم برای انتقام، این شهر را تسخیر کردند و هزاران شهروند مزار شریف که بیشترشان از قوم هزاره بودند را در کنار 11 شهروند ایرانی کشتند. ایران هم برای پاسخگویی به این کشتار، نیرویی متشکل از 70.000 سرباز را در مرز مستقر کرد و طالبان هم در ادامه دریچه های سد کجکی روی رود هیرمند را بست و میزان آب ورودی به ایران را در دوره خشکسالی به شدت کاهش داد و این موضوع خشکسالی و قطع آب توسط طالبان، باعث ویرانی زیست بوم دریاچه هامون شد.
پیامدهای سیاسی و امنیتی به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان بر ایران؛
پیشینه روابط خصمانه ایران و طالبان بعد از حمله به برج های دوقلو در ایالات متحده در 11 سپتامبر کاملا شکل دیگری به خود گرفت که تا هم اکنون نیز ادامه دارد.
پس از حمله نیروهای ائتلاف به افغانستان، ایران برای سقوط حکومت طالبان، اقدام به همکاری با ائتلاف بین المللی نمود و در ادامه نیز، طی کنفرانس بن، در شکل گیری دولت جدید در افغانستان نقش بسزایی ایفا نمود. با تشکیل دولت جدید در کابل، ایران همواره تاکید داشت که حل بحران افغانستان نیازی به لشگر کشی نظامی ندارد، بلکه بایستی از طریق رویکرد سیاسی و توسط خود افغان ها، زمینه برای برقراری صلح در این کشور فراهم شود. زمانی هم که زمزمه مذاکرات صلح در افغانستا ن مطرح گردید، ایران نیز با تاکید بر لزوم حمایت از دولت کابل و با هدف حل مشکلات از طریق سیاسی و مشارکت همه گروه های افغانستانی، از شورای عالی صلح و مذاکرات با طالبان حمایت کرد و پیشنهاد میانجی گری میان گروه های مختلف افغان را نیز مطرح بود.
در طول این سال ها روابط ایران و طالبان دارای چالش ها و فراز و فرود های گسترده ای بوده و هست، چرا که هر چند در باور عموم و در سیاست های اعلامی جمهوری اسلامی ایران، طالبان به عنوان یک گروه تروریستی مطرح شده باشد، اما نمیتوان تاثیری را که این گروه میتواند (بواسطه همسایگی با ایران) در زمینه های سیاسی و امنیتی بر ایران بگذارد را نادیده انگاشت. بنابراین با دیدگاهی رئالیستی، ایران مذاکرات گوناگونی را با این گروه و با اهداف مختلف در طی این سال ها انجام داده است.
ازجمله پیامدهای سیاسی و امنیتی به قدرت رسیدن طالبان و تاثیر آن بر ایران می توان به موارد زیر اشاره داشت:
- وضعیت افغانستان طی سال های اخیر نشان داده است که ساختار قدرت در این کشور قومی و قبیله ای است و با توجه به قدرت و نفوذ طالبان در میان قوم پشتون و پتانسیل آن در عرصه امنیتی و نظامی افغانستان، این گروه از صحنه سیاسی این کشور قابل حذف نیست. تا جایی که ایالات متحده و دیگرکشورهای منطقه نیز همچون پاکستان، چین و روسیه به طالبان مذاکراتی را انجام داده اند. حتی کشورهای عربستان، قطر و امارات نیز علی رغم داشتن مرز مشترک با افغانستان اقدام به مذاکره با این گروه نموده اند. پس با این اوصاف چرا ایران که بیش از 90 کیلومتر با افغانستان مرز مشترک داشته و منافع مهمی در این کشور همسایه دارد، با طالبان که قرار است در آینده قدرت افغانستان بطور رسمی نقش ایفا نماید، مذاکره نداشته باشد؟
- ایران از مذاکره با طالبان (پس از رسیدن به قدرت) نیم نگاهی نیز بر تاثیر گذاری بر رویکرد این گروه در قبال شیعیان هزاره و سایر قومیت های غیر پشتون در افغانستان را دارد.
- با توجه به گسترش خصومت عربستان در قبال سیاست های ایران در منطقه، ( جمهوری اسلامی بر این باور است که) شاید طالبان بتواند در برخی موارد، مقابل اقدامات ضد ایرانی و سوء عربستان در افغانستان بایستد، یا حداقل از گسترش این گونه اقدامات جلوگیری نماید.
- حضور طالبان در قدرت در صورتی که منجر به برقراری ثبات نسبی و کاهش حملات تروریستی و نظامی در افغانستان شود، می تواند ضریب امنیت در این کشور تا حدودی بهبود بخشد که با توجه به مجاورت جغرافیایی ایران با افغانستان، این موضوع بر مسئله امنیت مرزها، قاچاق مواد مخدر، کاهش مهاجرت و ... تاثیر مثبت خواهد داشت.
- طالبان شرط مذاکره با آمریکا را خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان اعلام کرده است، که اگر این موضوع عملیاتی شود، نوعی برد برای ایران محسوب می شود؛ چنانکه ایران بارها اعلام کرده است آمریکا باید از منطقه خارج شود و حل مشکلات منطقه را بع عهده کشورهای منطقه واگذار کند.
- از طرفی این فرضیه وجود دارد که داعش در افانستان تحت حمایت آمریکا و عربستان با هدف تضعیف ایران، روسیه و چین در حال گسترش است، لذا با توجه به رویکرد ضد داعشی طالبان، می توان تضعیف داعش را که به نوعی دشمن ایران محسوب می شود، توسط طالبان انتظار داشت. در هر صورت مقابله طالبان با داعش برای ایران می تواند مفید باشد.
- با توجه به اینکه در کنار ایران، کشورهایی مانند چین، روسیه و هند نیز تمایل به نتیجه بخش بودن مذاکرات صلح در افغانستان دارند، بنابراین با حضور رسمی طالبان در قدرت، احتمال می رود همکاری این کشورها با ایران در قبال افغانستان در آینده تقویت شود.
بطور کلی در ایران نسبت به مسئله افغانستان و گروه طالبان دو دیدگاه وجود دارد؛ گروهی موافق همکاری و پذیرش این گروه هستند و دیگری مخالف همکاری با طالبان.
همکاری امنیتی ایران وطالبان از دشمنی مشترک آنها با نیروهای ائتلاف نیز نشات می گیرد. چرا که آمریکا، ایران را به حمایت تسلیحاتی از طالبان متهم می کند. در پی ظهور داعش در افغانستان در سال 2015، ایران همکاری خود را با طالبان به منظور محافظت از مرزهایش افزایش داد و بخش هایی از نواحی مرزی دو کشور در اختیار این گروه است. این همکاری پنهانی در عین حال به گسترش روابط دیپلماتیک نیز منجر شد . بطور رسمی تر، روابط ایران با طالبان زمانی آشکارتر شد که ملا اختر منصور، رهبر این گروه، هنگامی که در ماه مه 2016 از ایران به سمت پاکستان بازمی گشت، در حمله پهباد ایالات متحده کشته شد و همچنین ایران برای نخستین بار در اواخر سال 2018 اذعان کرد که میزبان فرستادگان طالبان بوده است. به گفته ایران، دولت افغانستان در جریان این دیدارها بوده است و هدف مذاکرات را "حل و فصل مشکلات امنیتی در افغانستان " اعلام کرد.
از طرفی به لحاظ جغرافیایی، افغانستان و ایران از نظر فرهنگ و جغرافیا بهم متصل شده اند. این دو کشور یک مرز 582 مایلی در امتداد دشت غرب افغانستان دارند. در طی سه دهه اخیر و تحولاتی که در افغانستان روی داده است، به یک کشور بی ثبات، ضعیف و عقب مانده در تمامی زمینه های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی تبدیل شده است. در زمان بازسازی افغانستان، ایران به عنوان یکی از مهم ترین و دیرینه ترین همسایه مرزی افغانستان، بزرگ ترین و مهم ترین نقش را برای آبادانی این کشور ایفا نمود. بطوریکه هم اکنون ایران بعنوان یکی از تاثیر گذارترین کشورها در آینده افغانستان، هم مورد توجه افغان ها و هم کشورهای دیگر از جمله آمریکا به حساب می آید.
هدف دولت بایدن در افغانستان تشکیل یک حکومت اسلامی مرکب از گروه طالبان است و همین فشار آمریکا بر طالبان برای مشارکت در قدرت، بنوعی فشار بر روی ایران، روسیه و کشورهای شمال ایران در حوزه آسیای میانه و قفقاز است و شاید یکی از مهم ترین دلایل تغییر دیدگاه ایران نسبت به طالبان در چند سال گذشته همین سیاست های اعمالی آمریکا روی افغانستان و طالبان باشد. ایران بر این تصور است که اگر ما طرح دوستی و نزدیکی با طالبان بریزیم احتمال ضرر و زیان و صدمه ای که به واسطه این گروه نزدیک به مرزهای ایران می تواند باشد، کمتر خواهد بود.
در نهایت اینکه:
با نگاهی اجمالی به روابط ایران و طالبان از گذشته تا زمان حال، می توان به این مسئله پی برد که روابط ایران و طالبان سابقه طولانی دارد که سرشار از فراز و فرودهای سیاسی و امنیتی گوناگون بوده و هست.
برای نمونه در زمان حکومت طالبان در افغانستان، با ایران اختلافات زیادی داشتند که بعد از سقوط طالبان و فرار تعدادی از سرکردگان آنها به ایران و اسکان آها توسط ایران، روابط آنها تغییر شکل داد تا جایی که در سال 2016 مقام های امنیتی در افغانستان ایران را متهم به همکاری و حمایت از طالبان کردند هر چند که بارها حکومت و وزارت امورخارجه ایران این ارتباط را تکذیب کردند ولی شواهد حاکی از آن است که رابطه ایران و طالبان در طی چند سال اخیر دچار دگرگونی های فراوانی شده است، برای نمونه خبرگزاری تسنیم در یکی از گزارشات خود پیرامون این مسئله؛ نه تنها به نقش اعتدالی طالبان اشاره کرده است، بلکه مطالبی از مقامات ارشد این گروه در مذمت فرقه گرایی در افغانستان منتشر کرده است.
ذبیح الله مجاهد، سخنگوی طالبان به این خبرگزاری گفته است که "ما به برادران شیعه خود تعهد می دهیم که هیچ گونه تبعیضی علیه آنها اعمال نخواهد شد و ما اجازه چنین کاری را نخواهیم داد."
این منابع به نوعی چهره عمومی روابط بلند مدت میان ارگان های امنیتی ایران و طالبان محسوب می شوند. طالبان نیز لحن آشتی جویانه ای در مقابل بخش بزرگ تری از رسانه های ایران اتخاذ کرده اند.
هرچند ترسیم روابط ایران و طالبان بخاطر متغیر بودن منافع هر دو طرف کار آسانی نیست اما آنچه که واضح است این است که هر دو برای بازگشت طالبان به قدرت در افغانستان که امری بسیار محتمل است، در حال آماده شدن هستند. چنانچه که وزیر امور خارجه ایران، محمد جواد ظریف، در سخنرانی عمومی اعلام کرد که "طالبان قطعا بخشی از آینده افغانستان است، ولی نه همه آن"
نمیتوان منکر این واقعیت شد که دشمنی تاریخی طالبان با شیعیان و حامی آنها یعنی ایران بی تاثیر بر روی روابط آنها نیست، اما هر دو طرف روابطشان را بر پایه عمل گرایی و واقع بینی استوار کرده اند و ابعادش را منافع مادی و امنیتی در مناطق مرزی تعیین می کند.
*دانشجوی دکتری روابط بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد شاهرود
تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل
