مجید نوری عضو هیئت تحریریه مجله ایرانی روابط بین‌الملل
روابط ایران و عربستان سعودی به عنوان دو کشور قدرتمند منطقه در طول تاریخ چه قبل و چه بعد از انقلاب اسلامی ایران بسیار پر تنش بوده است. روابط میان دو کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در زمستان 1357 تا کنون که هر دو داعیه رهبری مسلمین جهان را در سر می‌پروراندند با فراز و نشیب‌های متعددی توأم بوده است، بدین‌سان به جزء مقطعی کوتاه همکاری همیشه روابط پر تنشی داشته‌اند.
روابط ایران و عربستان از سال 2016 میلادی در پی اعدام تعدادی از شیعیان در عربستان و حمله به سفارتخانه این کشور در ایران قطع و سفارتخانه‌ها و کنسولگری‌های دو کشور تعطیل شدند، درست است که روابط دو کشور با تعطیلی سفارتخانه‌ها قطع شد ولی دو کشور روابط حداقلی خود را در زمینه حج حفظ کردند، همچنین ایران به عنوان عضو سازمان همکاری اسلامی در عربستان سعودی حضور دیپلماتیک خود را حفظ کرد.
تنش در روابط ایران و عربستان و تعطیلی سفارتخانه‌ها
عربستان سعودی در سال 2016 میلادی تعدادی از شیعیان به ویژه روحانی مبارز شیعه شیخ النمر را به اتهام واهی تروریسم اعدام نمود، این اعدام با واکنش شدید تهران همراه شد به گونه‌ای که تعدادی از ایرانیان در تهران و مشهد به سفارتخانه و کنسولگری عربستان حمله و آن را به آتش کشیدند، با این اقدام ایران روابط دو کشور تیره و عربستان سفارتخانه و کنسولگری خود در ایران را به طور کامل بست و بحران یمن، سوریه و لبنان نیز باعث تیرگی بیش از پیش روابط دو کشور شد.
عوامل اختلاف زا در روابط ایران و عربستان
یکی از مهمترین مفاد اختلاف ایران و عربستان سعودی رقابت منطقه‌ای دو کشور برای تسلط بر منطقه خاورمیانه (به خصوص جنوب غربی آسیا)است؛ رقابتی که حتی پیش از انقلاب اسلامی ایران نیز وجود داشت و با بروز انقلاب اسلامی ایران در زمستان 1357 ابعاد گسترده‌تری به خود گرفت.
هر دو کشور داعیه رهبری مسلمین جهان را دارند، به گونه‌ای که ایران به عنوان یک کشور مسلمان با حکومت اسلامی و مذهب شیعه به دنبال رهبری مسلمان جهان و عربستان به عنوان یک کشور سنی مذهب داعیه رهبری مسلمانان جهان را دارد.
رویارویی غیرمستقیم ایران و عربستان در کشورهای همچون یمن، لبنان و سوریه، هر دو کشور دیگری را به دخالت در امور داخلی دیگر کشورها و اشاعه تروریسم متهم می‌کند. حمایت عربستان از صدام حسین در 8 سال جنگ تحمیلی و دفاع مقدس. حمایت ایران از حوثی های یمن در مقابل عربستان و حملات ائتلاف عربی. جنگ داخلی سوریه و حمایت عربستان از مخالفان اسد و شورشیان در کنار حمایت ایران از رئیس‌جمهور قانونی این کشور. در خیزش بحرین ایران حامی معترضین شیعی بحرینی بود و عربستان از دولت بحرین حمایت و حتی در سرکوب معترضان نیز شرکت نمود. در انقلاب مصر ایران حامی معترضان و عربستان از مبارک حمایت نمود.
دو کشور ایران و عربستان از بزرگترین تولیدکنندگان عمده نفت و گاز محسوب می‌شوند که سیاست‌های متفاوتی در حوزه انرژی دارند. عربستان سعودی با منابع نفتی بی‌شمار و جمعیت کمتر به دنبال متعادل نگه‌داشتن قیمت نفت است و این در حالی است که ایران با جمعیت بیشتر و وجود تحریم‌های خارجی به دنبال افزایش قیمت نفت حتی به صورت مقطعی است.
آغاز میانجیگری پاکستان و عراق میان ایران و عربستان
پس از قطع روابط دیپلماتیک ایران و عربستان در سال 2016 میلادی پاکستان به عنوان مهمترین کشور هم مرز با ایران که با عربستان سعودی نیز روابط نزدیک و استراتژیک دارد به قصد میانجیگری و آشتی دو کشور وارد عمل شد که عملاً توفیقی در این زمینه به دست نیاورد، چرا که در آن زمان در سایه فشار حداکثری ترامپ روابط دو کشور تیره‌تر نیز شد.
پس از پاکستان کشور دوست و همسایه ایران، عراق ابتکار عمل را برای میانجیگری میان ایران و عربستان آغاز و دو کشور را به مذاکره برای پایان دادن به اختلافات دعوت نمود که علی‌رغم تلاش‌های بسیار عملاً تا سال 2021 میلادی به موفقیت درخوری دست پیدا نکرد. محمد بن سلمان ولیعهد عربستان که از شکل حمایت آمریکا از عربستان ناامید شده بود پیش از انتخابت ریاست جمهوری آمریکا و شکست دونالد ترامپ نخستین نشانه‌های تنش‌زدایی را به سوی تهران ارسال نمود که البته با پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا مذاکرات رسمی ایران و عربستان به عنوان دو قدرت منطقه‌ای با میانجیگری عراق آغاز شد. عربستان که به دنبال یک تغییر بزرگ در سیاست خارجه بود ابتدا اختلافات خود با دوحه قطر را کنار گذاشت و با این کشور آشتی و سپس آرام آرام روابطش را با ترکیه بهبود بخشید و در نهایت به دنبال حل مهمترین اختلافات منطقه‌ای خود با ایران بود.
تا کنون 5 دور مذاکرات بین دو کشور برگزار شده که عراق به عنوان میانجی میزبان پنج دور مذاکرات بین هیات‌هایی ایرانی و عربستانی بوده است که نقش مهمی در نزدیک سازی دیدگاه‌های دو کشور برای حصول توافق داشته است. اولین دور مذاکرات ایران و عربستان در انتهای کار دولت دوازدهم در بهار 1400 برگزار شد. با برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ایران در خرداد 1400 و پیروزی سید ابراهیم رئیسی وی از همان ابتدا اعلام نمود به دنبال تنش‌زدایی است به همین دلیل قصد دارد روابطش را با عربستان بهبود ببخشد. پنجمین و آخرین دور مذاکرات میان تهران و ریاض در آوریل 2022 میلادی در بغداد برگزار شد و پس از آن به دلیل افزایش تنش در خاورمیانه دوباره به حالت تعلیق درآمد.
در تیرماه 1401مصطفی الکاظمی نخست‌وزیر عراق به عنوان میانجی پس از سفری کوتاه به عربستان به ایران سفر نمود، وی در عربستان با محمد بن سلمان و در ایران با سید ابراهیم رئیسی دیدار کرد، مصطفی الکاظمی هدف از این سفرها را تلاش دوباره عراق برای میانجیگری میان تهران و ریاض اعلام نمود. ابراهیم رئیسی در نشست مشترک با آقای الکاظمی گفت ما بر این باوریم که گفت‌وگو مسئولان منطقه می‌تواند مشکلات منطقه را حل کند. از مهمترین موارد اختلاف دو کشور که رئیسی نیز در کنفرانس خبری خود اعلان نمود می‌توان به رفع محاصره یمن و یمنی‌ها، گفت‌وگوی یمن با یمنی‌ها و خاتمه جنگ اشاره نمود.
با برقراری آتش بس در یمن وزیر امور خارجه کشورمان گفت: که جمهوری اسلامی ایران جز خیر برای منطقه چیزی نمی‌خواهد و از بازگشایی سفارتخانه‌ها در پایتخت دو کشور حمایت می‌کند. اخیراً نیز حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران گفته که مقدمات تبادل هیات‌های فنی ایران و عربستان برای بازدید از سفارتخانه‌های دو کشور انجام شده است.
سخن پایانی
عراق به عنوان میانجی علاوه بر بهبود روابط ایران و عربستان به دنبال بهبود روابط ایران با اردن و مصر نیز است به همین دلیل مذاکراتی میان مقامات این کشورها در بغداد در حال جریان است، آنچه مسلم است این است که عراق به محلی برای گفتگوهای ایران با کشورهای منطقه برای مذاکره و حل و فصل اختلافات فیمابین تبدیل شده است که نقش مهمی در بهبود روابط و همچنین نزدیکی دیدگاه‌های طرف‌های مورد مذاکره ایفا می‌کند. ایران و عربستان با وجود اختلافاتی که دارند سعی در بهبود روابط خود برای ترسیم خاورمیانه جدید هستند.
منابع:
وب‌سایت دنیای اقتصاد شماره 5484
وب‌سایت خبری برنا کد خبر 134392
ایندیپندنت فارسی چاپ سه شنبه 17 خرداد 1401
خبرگزاری فارس به تاریخ 20/02/1401
خبرگزاری آناتولی بخش خاورمیانه چاپ 23/04/2022
ویکی‌پدیا
تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل
