آناهیتا دیناروند کارشناس ارشد زبان روسی و کارشناس مسائل روسیه واوراسیا

اشاره:

  سند سیاست خارجی بخشی از اسناد بالا دستی در کشورهای مختلف است که روندها و راهبرد جدید در حوزه خارجی را تبیین می‌کند. آخرین نسخه این سند در ۳۱ مارس ۲۰۲۳ توسط ولادیمیر پوتین امضا و در نهایت اجرای آن به وزارت امور خارجه محول شد. در این سند روسیه به عنوان "یک دولت مهم و قدرت بزرگ در اوراسیا، اروپا واقیانوس آرام" تعریف شده است. بنابراین، شناخت راهبردهای روسیه در مناطق نزدیک و عرصه جهانی چارچوب کلی برای بررسی اولویت و جهت گیری های سیاست خارجی این کشور بدست می‌دهد.

اسناد سیاست خارجی فدراسیون روسیه

در تاریخ فدراسیون روسیه تا پیش از 2023 پنج سند سیاست خارجی منتشر شده‌ است که در ادامه محورهای اصلی این اسناد مورد بررسی قرار گرفته است.

• سند سیاست خارجی سال ۱۹۹۳

 بوریس یلتسین، رئیس جمهور فدراسیون، روسیه در ۲۳ آوریل ۱۹۹۳ اولین سند سیاست خارجی فدراسیون روسیه را تصویب کرد. تدوین این سند دیپلماتیک در چارچوب پایان جنگ سرد، اجرای اصلاحات لیبرال دموکراتیک و رد تقابل دو قطبی انجام گرفت. دکترین مذکور مسیر کنار گذاشتن رویارویی با کشورهای غربی، ایجاد مشارکت با آمریکا و متحدان غربی‌اش را تثبیت کرد. مهم‌ترین وظیفه سیاست خارجی در این سند علاوه بر حفظ تمامیت ارضی و رعایت حقوق کشور های CIS و قوم روس، پایان دادن به درگیری‌های مسلحانه و حل و فصل مناقشات در سراسر کشور بود.

• سند سیاست خارجی سال ۲۰۰۰

این سند با فرمان ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در ۲۸ ژوئن ۲۰۰۰، تصویب شد. در این سند برتشکیل نظام چندقطبی، نظم جهانی باثبات، عادلانه و دموکراتیک مبتنی بر هنجارهای جهانی با تاکید بر حقوق بین الملل و اهداف و اصول منشور ملل متحد و ایجاد "کمربند حسن همجواری در امتداد مرزهای روسیه"تاکید شده بود. علاوه بر این، در این سند روسیه، ساختار تک قطبی جهان تحت سلطه اقتصادی و نظامی آمریکا، سهم محدود نهادها و مجامع غربی در حل مسائل امنیتی بین‌المللی و تضعیف نقش شورای امنیت سازمان ملل را تهدیدی بر منافع ملی خود تلقی کرده است. در این سند به تقویت اتحاد بلاروس-روسیه به عنوان دو کشور مستقل پرداخته شد.

• سند سیاست خارجی سال ۲۰۰۸

دیمیتری مدودف، رئیس جمهور وقت در ۱۵ ژوئیه ۲۰۰۸ سند سیاست خارجه جدیدی منتشر کرد که منعکس کننده تمایل به حفظ تداوم در مسیر تقویت جهان چند قطبی و تشدید همکاری با مراکز مختلف قدرت بود. در ادامه قرار بود نهادهای چندجانبه‌ با چارچوب «دیپلماسی شبکه‌ای»، ابتکارات دیپلماتیک مختلف (پیش نویس معاهده امنیت اروپا، توافقنامه اساسی بین روسیه و اتحادیه اروپا)، انعقاد سازش‌های منطقه‌ای عمدتاً در مورد مسائل منطقه‌ای (افغانستان، ایران، لیبی و غیره) ایجاد شود

سند سیاست خارجی سال ۲۰۱۳

ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در ۱۲ فوریه ۲۰۱۳ نسخه جدیدی از مفهوم سیاست خارجی فدراسیون روسیه را تصویب کرد. در این سند، قدرت نرم به عنوان ابزار جامعی برای حل مشکلات سیاست خارجی با تاکید بر قابلیت‌های جامعه مدنی، اطلاعات و ارتباطات، بشردوستانه و سایر روش‌ها و فناوری‌های جایگزین دیپلماسی کلاسیک، تعریف شد. در این سند لحاظ شده بود که غرب در حال از دست دادن نقش مسلط خود هم در سیاست و هم در اقتصاد است. و قدرت و توسعه به سمت شرق و در درجه اول به منطقه آسیا و اقیانوسیه در حال تغییر است. در این سند، به خطرات استفاده مخرب از "قدرت نرم" و مفاهیم حقوق بشر با هدف فشار سیاسی بر دولت های مستقل و مداخله در امور داخلی آن‌ها توجه شد.

• سند سیاست خارجی در سال2016

در 30 نوامبر 2016، سند دیگری از سیاست خارجی با فرمان ولادیمیر پوتین تصویب شد. در این سند دو وظیفه جدید در سیاست خارجی تبیین گردید:

• تقویت موقعیت روسیه به عنوان یکی از مراکز تأثیرگذار دنیای مدرن؛
• تقویت جایگاه ارتباطات جمعی و رسانه ای روسیه در فضای اطلاعاتی جهان. این سند بیانگر بحران جدی در روابط روسیه با کشورهای غربی بود؛ همچنین برای نخستین بار به لزوم حل و فصل مسائل سیاسی در سوریه، حفظ وحدت، استقلال و تمامیت ارضی این کشور پرداخته شد. در این به بحران اوکراین تاکید شد. روسیه با همکاری همه کشورهای ذی‌نفع و در چارچوب ساختارهای بین‌المللی آمادگی تلاش برای حل و فصل سیاسی - دیپلماتیک مناقشات درونی اوکراین را اعلام کرد.

سند سیاست خارجی روسیه در 2023، نگاهی نو به سیاست جهانی

 نوآوری در مفاهیم و راهبردها

• ضرورت بازگرداندن نقش هماهنگ‌کننده سازمان ملل به ویژه پس از بحران ژئوپلیتیکی ناشی از تشدید تقابل در روابط بین روسیه و غرب و تاکید جدی‌تر بر اصل برابری حاکمیت کشورها شده است.
• مبارزه با "شیوه های نوین استعمار" که هم از هژمونی دولت های غربی جلوگیری می‌کند و هم موقعیت روسیه را در کشورهای غیرغربی تقویت می‌کند. منطق استعمار نو، نوع جدیدی از جنگ در اوکراین و پیامدهای سیاسی و اقتصادی دخالت‌های جمعی کشورهای غربی است که با استفاده از طیف وسیعی ابزارهای نظامی-سیاسی علیه دیگر کشورها واقعیات جهان چندقطبی را نادیده گرفته و ساختارهای جهانی از جمله شورای امنیت سازمان ملل را دور می‌زنند.
• با توجه به تغییر در اولویت های سیاست جهانی، راهبردهای جدیدی مربوط به تضمین منافع ملی روسیه در "مناطق جدید" شامل اقیانوس ها، فضای ماورای جو و فضای هوایی در نظر گرفته شده است.
• حمایت از منافع و حقوق مشروع شهروندان روسیه از طریق مقابله با «روس هراسی» که توسط کشورهای خارجی غیردوست آغاز و به عنوان یکی از اولویت‌های سیاست بشردوستانه تثبیت شده است.

جایگاه مناطق در سند سیاست خارجی 2023 روسیه

  الف. منطقه خارج نزدیک: بر نقش روسیه و نهادهای منطقه‌ای برای جلوگیری از درگیری، مداخلات خارجی و مقابله با استقرار یا تقویت زیرساخت‌های نظامی کشورهای غیردوست و سایر تهدیدات علیه امنیت روسیه در خارجِ نزدیک تمرکز شده است . همچنین به حمایت همه جانبه از جمهوری آبخازیا و جمهوری اوستیای جنوبی و مفهوم ترویج انتخاب داوطلبانه مردم این کشورها براساس قوانین ‌‌بین‌المللی توجه شده است. تقویت همکاری‌ها در منطقه دریای خزر و حل مسائل این منطقه در صلاحیت انحصاری پنج کشور خزر تاکید شده.

ب. قطب شمال: شمالگان به دلیل جایگاه جهانی و پتانسیل بالقوه درگیری، نقش استراتژیکی دارد. روسیه به دنبال پیشبرد مسیر دریای شمال به عنوان کریدور حمل و نقل ملی‌ می‌باشد. برای تحقق این اهداف، روسیه به کنوانسیون حقوق دریاها مورخ ۱۰ دسامبر ۱۹۸۲ سازمان ملل متحد؛ تنظیم روابط بین دولتی در اقیانوس منجمد شمالی؛ مقابله با سیاست کشورهای غیردوست با هدف نظامی کردن منطقه و محدود کردن توانایی این کشور در اعمال حقوق حاکمیتی خود در منطقه قطب شمال تاکید‌ می‌کند.

ج. اوراسیا- با تاکید بر چین و هند: تعمیق همه جانبه روابط و تقویت همکاری‌ها، افزایش حجم تجارت دوجانبه، رشد سرمایه گذاری و روابط فناور محور و اطمینان از مقاومت آنها در برابر اقدامات مخرب دولت‌های غیردوست پرداخته است.

د. آسیا و اقیانوسیه: مقابله با تضعیف نظام منطقه‌ای ائتلاف‌های چندجانبه امنیتی و توسعه آسه آن، که بر اصول اجماع و برابری شرکت‌کنندگان استوار است و توسعه همکاری ‌‌بین‌المللی گسترده برای مقابله با سیاست‌هایی با هدف ترسیم خطوط تقسیم در منطقه متمرکز شده است.

ه. جهان اسلام: اولویت پنجم سیاست خارجی روسیه است. در این سند آورده شده که کشورهای اسلامی فرصت و پتانسیل تبدیل شدن به یکی از مراکز قدرت در نظام چندقطبی آینده هستند.  روسیه به دنبال گسترش همکاری‌ با ج.ا. ایران، حمایت از سوریه و عمق بخشی به مشارکت‌های چندگانه با ترکیه، عربستان، مصر و سایر کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی است.

و.  منطقه اروپا، ایالات متحده و شرکای آنگلوساکسون آن‌ها (استرالیا، کانادا، نیوزلند): روابط با کشورهای این مناطق مستقیماً به استراتژی و اقدامات آن‌ها بستگی دارد. روسیه به دنبال جلوگیری از افزایش تهدیدها علیه امنیت و حاکمیت ملی در نتیجه سیاست تهاجمی کشورهای غیردوست و کسب مزیت‌های اقتصادی یک‌جانبه آن‌ها است.

در سند 2023 سیاست خارجی روسیه بر اهمیت ارتقای روابط با آفریقا، آمریکای لاتین و دریای کارائیب و همچنین جنوبگان و حفاظت از این مناطق به عنوان فضای غیرنظامی پرداخته شده است.

نکات جدید در سند ساست خارجی 2023

• افزایش تعداد نهادهای مسئول در اجرای سیاست خارجی کشور؛ از نهادهای مختلف (رئیس جمهور، شورای فدراسیون و دومای ایالتی مجلس فدرال، دولت، شورای امنیت، وزارت امور خارجه) خواسته شده تا شورای دولتی را که در حال تاسیس است، تکمیل سازند. چنین اقدامی منجر به ثبات سیاست خارجی حتی در شرایط تغییر رهبری می‌گردد.
• در این سند مکانیسمی برای نقش نیروهای مسلح روسیه "در دفاع از خود" تعریف شده است. در بند 25 سند 2023 آمده است:" نیروهای مسلح روسیه مجاز هستند مطابق با اصول و هنجارهای عمومی حقوق بین الملل، معاهدات بین المللی فدراسیون روسیه و قوانین فدراسیون روسیه اقدام کنند.
• بند شماره 29 در مورد تهدیدات بیولوژیکی: "به منظور جلوگیری از ظهور تهدیدات بیولوژیکی و تضمین امنیت بیولوژیکی، فدراسیون روسیه در نظر دارد به این موارد توجه کند: بررسی موارد ادعایی توسعه، استقرار و استفاده از سلاح های بیولوژیکی و سمی ، در درجه اول در قلمرو کشورهای همسایه". در این باره وزارت دفاع روسیه پس از آغاز عملیات نظامی در اوکراین از فعالیت برنامه های بیولوژیکی نظامی آمریکا در اوکراین گزارش داده بود.
• در نسخه 2023 در مورد درک جهان از روسیه، به مفاد جدیدی پرداخته شده است. در بند 40 آمده است:" فدراسیون روسیه قصد دارد به منظور افزایش ثبات نظام بین الملل در برابر بحران‌ها، بهبود وضعیت اجتماعی-اقتصادی و انسانی در جهان، رفع پیامدهای درگیری های مسلحانه، اجرای برنامه 2023 برای توسعه پایدار و تقویت نگرش مثبت روسیه در جهان، به توسعه بین المللی کمک کند".

جمع بندی:

• سند جدید سیاست خارجی روسیه بسیار متاثر از جنگ اوکراین، تقابل غرب و نیاز روسیه به همکاری دولت‌های مستقل جهان است.
• در مقایسه با سه دهه گذشته تحولی اساسی در اولویت‌های منطقه ای سیاست خارجی روسیه در سند 2023 شامل خارج نزدیک، شمالگان، اوراسیا، آسیا و اقیانوسیه، جهان اسلام شکل گرفته است.
• روسیه بی‌محابا در تقابل با آمریکا و غرب ایستاده است و ظاهراً از طولانی شدن جنگ در اوکراین بیمی ندارد.
• تمرکز بر روابط با چین، هند، کشورهای آسه آن، کشورهای خاورمیانه و جهان اسلام که هر یک از جهات سیاسی و فرهنگی با غرب مشکلاتی دارند برای روسیه به عنوان فرصتی مهم در سیاست خارجی در نظر گرفته شده‌‌اند.
• در سند جدید بر ضرورت بحث های تمدنی، فرهنگ، زبان و جایگاه روسیه در جهان تاکید و به مفهوم تقویت نظام چند قطبی آتی پرداخته شده است.
• در سند 2023 سیاست خارجی روسیه دو مرتبه از ج.ا.ایران و حفظ و گسترش روابط با این کشور سخن به میان آمده است. البته در سند 2016 هم بر حفظ روابط با ج.ا. ایران تاکید شده بود.
• در اسناد پیشین، به تقویت و ارتقا درک مثبت از روسیه در جهان پرداخته نشده است؛ زیرا علیه چهره جهانی روسیه تا قبل شروع عملیات نظامی در جنگ دوم اوکراین تا به این اندازه هجمه وارد نمی‌شد.

 تحریریه مجله ایرانی روابط بین الملل

 

منابع و مآخذ:

1. http://www.kremlin.ru/acts/bank/41451
2. https://mgimo.ru/upload/iblock/64c/64c1af3dde997df9ff3afd0a0c8bdb01.doc
3. Концепция внешней политики России 2023: стратегия многополярного мира, 2 мая 2023, обратитесь по ссылке: https://russiancouncil.ru/analytics-and-comments/analytics/kontseptsiya-vneshney-politiki-rossii-2023-strategiya-mnogopolyarnogo-mira/
4. Концепция внешней политики Российской Федерации (утверждена Президентом Российской Федерации В.В.Путиным 31 марта 2023 г.) обратитесь по ссылке: https://www.mid.ru/ru/detail-material-page/1860586/
5. Фактически утратила силу в связи с изданием Концепции внешней политики Российской Федерации от 16 февраля 2013 года. обратитесь по ссылке: https://docs.cntd.ru/document/901764263

^[1] آناهیتا دیناروند. کارشناس ارشد زبان روسی، کارشناس مسائل روسیه و اوراسیا.  ایمیل:  این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید